आज मलाई मन प¥यो — २०

आज मलाई मन प¥यो — २०
सरण राई
मैले साथी बृखबहादुर राईकोबाट थुप्रै पुस्तकहरू ल्याएर पढेको छु । आज पनि उनले पढ्न दिएका पुस्तक बालिका थपलियाद्वारा अनुवाद वा पुनर्लेखन गरिएको ‘नेलसन मण्डेला’ पढेँ । ‘ नेलसन मण्डेला’का मलाई मन परेका कुराहरू जो व्यस्तता वा अन्य कारणले पूरै पुस्तक पढन असमर्थ हुन्छन् उनीहरूका लागि केही उद्दरणहरूः—
दक्षिण अफ्रिकाका रङ्गभेद नीतिको अन्त्यका लागि २७ वर्षसम्म कठोर कारावास जीवन बिताएका नेलसन मण्डेला सङ्गर्ष र स्वतन्त्रताका प्रतिमूर्ति हुन् । आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थलाई थाती राखेर उनी सदैव अफ्रिकी उत्पीडित जनताका लागि समर्पित भइरहे । प्रजातन्त्र र मानवअधिकार बहालीका सङ्घर्षमा अथक योद्धा नेलसन मण्डेला नोबेल शान्ति पुरस्कारबाट समेत सम्मानित भएसकेका छन् ।
उनको आत्मकथा पढेर आम पाठकले आफ्नो आत्मविश्वासको उजागर र उत्खनन गर्न सक्छन्् । सङ्घर्ष नै जीवनको मूल मन्त्र मान्ने नेलसन मण्डेला वर्तमान युगका नायक हुन् । त्यसैले जीवनमा केही गर्न चाहनेहरूका निम्ति यो पुस्तक प्रेरणादायी साबित हुनेछ । ( सोही पुस्तकको आवरणबाट )
(पहिलो प्रेम)
... मेकेजवेनीमा आएको शुुरुशुरुमा मेरा केही साथीले म उक्त भवनको वातावरणसँग तालमेल मिलाउन नसक्ने गाँउले सम्झिन्थे । हरेक नवयुवकले जस्तै मैले पनि आपूmलाई सभ्य र परिष्कृत देखाउन भरमग्दुर प्रयास गर्थे । एकदिन चर्चमा मैले एक प्यारी नवयुवतीलाई देखेँ । ती आदरणीय मटयोलोका छोरीमध्ये एक थिइन् । उनको नाम विनी थियो । मैले उनलाई आफ्नो साथमा बाहिर जानका लागि अनुरोध गरेँ, उनले स्वीकारी हालिन् । उनी मसँग नजिकिनमा रुचि लिन्थिन् तर उनकी ठूली दिदी नोमापाण्डो मलाई अत्यन्त पछाडिएको सम्झिन्थिन् । उनले विनीलाई ‘म गवाँर हुनुका साथसाथै मटयोलोको छोरीको सङ्गतको लागि योग्य छुइनँ’ भन्ने बताइन् । उनले आफ्नी सानी बहिनीसमक्ष मेरो असभ्यता र निकृष्ट रूप देखाउनको लागि उनको घरमा खाना खानका लागि आमन्त्रित गरिन् । मैले घरमै खाना खाइसकेको थिएँ । हामी खाना खाँदा छुरी र काँटाको प्रयोग गर्दैनथ्यौँ । भोजनको निम्ति भएको पारिवारिक जमघटमा उनले मलाई एउटा प्लेट समात्न लगाइन् । जसमा कुखुराको मासुको एक टुक्रा थियो । मासु हड्डीमा बेस्सरी टाँसिएको कारण छुटाएर खान सकिनँ । अरु मानिसले छुरी काँटा चलाएको देखेर आपूmले पनि चलाएँ र हड्डीबाट मासु निकाल्ने प्रयत्न गरेँ । प्लेटमा छुरी काँटा झनझनाइरहे तर म असफल भएँ । मैले बारम्बार यस्तो कार्य गर्दा विनीकी दिदीले मतिर हेरेर हाँसिरहिन् । सायद उनी आफ्नी बहिनीलाई ‘आपूmले सही कुरा गरेको’ भनेर प्रमाणित गर्न चाहन्थिन् । म प्रयास गर्दागर्दै पसिनाले लतपतिएँ तर पनि आफ्नो हार स्वीकार्न राजी भइनँ । त्यसैले मैले त्यो मासुको टुक्रालाई हातमा राखेँ । समग्रमा मैले त्यो दिन मासु राम्ररी खान सकिनँ ।
यो घटनापछि ठूली बहिनीले सानी बहिनीलाई ‘‘यदि तिमीले यो गवाँर केटोसँग प्रेम ग¥यो भने आफ्नो जीवन नष्ट गर्नेछ्यौ ।’’ तर विनीले उनको परामर्श नमान्दा म एकदम प्रसन्न भएँ । उनले म गवाँरलाई नै प्रेम गरिन् । अन्तत हामी अलगअलग बाटोतर्पm लाग्यौँ । उनी कुनै अन्य स्कुलमा शिक्षा प्राप्त गरेर योग्य शिक्षिका बनिन् । केही वर्षसम्म हामीले प्रेमपत्रको आदान प्रदान गरिरह्योैँ । पछि उनको ठेगाना नै पाउन छाँडेँ । पछिपछि मलाई काँटा–छुरी चलाउन मज्जाले आयो तर त्यसबेलासम्ममा उनी मेरो साथमा थिइनन् ।
(पृष्ट–२८,२९)
(पौरुषत्व प्राप्तिको लागि शल्यक्रिया)
म सोह्र वर्ष पुगेपछि राजाले मलाई वयस्क पुरुष बनाउन योग्य सम्झिए । खोसिएकाहरूको प्रथा अनुसार केवल लिङ्गको शल्यक्रिया गरेपछि मात्र व्यक्तिलाई पुरुष मानिन्छ । यो कार्य नगरी उसले आफ्नो बुबाको सम्पत्तिको उत्तराधिकारी बन्न सक्दैन र विवाह पनि गर्न सक्दैन । जातिय प्रथाको अनुसार कुनै अनुष्ठान सम्पन्न गर्ने अधिकार पनि उसलाई हुँदैन । त्यो कार्य नगरी उसलाई पुरुष नमानीकन केटो नै मानिन्छ । खोसिएका मानिसको लागि यसो गर्नुलाई पुरुषको समाजमा सम्मिलित भएको आधार मानिन्छ । यो एक शल्यक्रियामात्र नभएर मर्दानगीको तयारीको लागि लामो र जटिल अनुष्ठान हो । आफ्नो चलनअनुसार मैले पनि यो कार्य गरेपछि मात्र आपूmलाई पुरुष बन्नको लागि योग्य ठान्छु ।
.... हामीले सबेरै नुवाइधुवाइ ग¥यो । बिस्तारै हाम्रा अभिभावक ता नातागोता भेला हुँदै गए । हामीले शरीरमा कपडा मात्र बेरेका थियौँ । समारोह शुरु हुनुभन्दा पहिला हामीलाई जमीनमा बिछ्याइएको बिछ्यौनामा गोडा फारेर बस्ने आदेश दिइयो । शलयक्रिया गर्नु बहादुरी र आत्मसंयमको उदाहरण मानिन्छ । यसको कुनै ओखती छैन । व्यक्तिले यो पीडा चुपचाप सहनुपर्छ ।
एक वृद्ध व्यक्ति हामीलाई शल्यक्रिया गराउन नजिक आए र हाम्रो सामुन्ने झुके । धार्मिक अनुष्ठान शुरु भएको बुझेर म उत्सुकताले काँम्न थालेँ । ती वृद्धले अरुलाई जस्तै गरेर मेरो लिङ्गको आवरण छाला समातेर एकै झट्कामा तेजिलो धार भएको भालाले चुटाइदिए । मलाई त्यतिबेला नशा नशामा आगो बलेझैँ लाग्यो । पीडाले केही क्षण रन्थनिएँ । अनि निक्कै समयपछि अरुजस्तै गरेर चिच्याएँ, ‘‘ म पनि मर्द भएँ ।’’ म अरु साथीभन्दा कमजोर भएकोमा एकदम दुःखी भएँ । त्यतिबेला म बच्चाजस्तै पीडाले चिच्याएको थिएँ तर म मर्द भएको नाताले पीडालाई पिउनुपर्ने थियो । आखिर बच्चा र जवानमा यही त फरक छ ।
अब म लिङ्गको टुप्पोको छाला काटिएका अन्य पुरुषका समान आफ्नो इच्छाले जीवन जीउन अधिकारप्राप्त बनेको थिएँ । अब म विवाह गरेर घर बसाउन सक्थेँ । खेतमा हलगोरु जोत्न सक्थेँ । अब म जातीय समितिको सदस्य बन्नुका साथसाथै आफ्नो विचार अरुलाई गम्भीरतापूर्वक सुनाउन सक्थेँ । समारोहमा मेरो पौरुषत्वको नाम ‘दालीभुङ्गा’ राखिएको थियो । मेरो पहिलाको नाम रोलिहल्लाला र नेलशनभन्दा मलाई त्यो नाम एकदम मन पर्थे ।
(पृष्ट–३०,३१,३२)
(अन्य उद्दरण)
म गरिबीको बारेमा विशेष त बताउन सक्दिन तर गरिबीले हामीलाई एक्लै र असहायमा रूपान्तरित गरिदिन्छ । हामी धनी छौँ भने सबै मित्र बन्छन् तर गरिबसँग मित्रता गाँस्ने कमै हुन्छन् । धन चुम्बक हो भने गरिबी धिनलाग्दो तत्व हो तर यसकै कारण अरुको वासतविक सहानुभूति पनि पांप्त गर्न सकिन्छ । (पृष्ट–५६,५७)
‘‘अझै लक्ष्य निक्कै टाढा छ, बाटोभरी अवरोध छ ।’’ लोकोक्ति
(पृष्ट–५८)
व्यक्तिगत विकासका निम्ति शिक्षा साह्रै ठूलो साधन हुन्छ । शिक्षाको बलले नै किसानकी छोरी डाक्टर बन्छिन्, खानी मजदुरको छोरो कुनै खानीको मालिक बन्न सक्छन्, किसानको छोरा कुनै राष्ट्रको राष्ट्रपति हुनु शिक्षाकै परिणाम हो ।
(पृष्ट–९५,९६)
तपाईँ गरिब भए पनि, घर भत्किएको भए पनि गीतले तपाईँको निराशा फालेर मनमा आशा जगाइदिन्छ ।
(पृष्ट–१०१)
कुनै पनि देशलाई त्यतिबेलासम्म मूल्याङ्कन गर्न सकिदैन जति बेला त्यसको जेल नियालिँदैन । कुनै पनि देशले उच्चतम नागरिकलाई गरिने व्यवहारभन्दा न्युन स्तरको नागरिकलाई कस्तो व्यवहार गर्छ त्यसको आधारमा देशलाई परिभाषित गरिन्छ ।
(पृष्ट–११०)
बृटिश साम्राज्यवादसँग म घृणा गर्थे । तर उनीहरूको शिष्टाचार र शैलीलाई मैले अस्वीकार गरिनँ । (पृष्ट–१८७)
‘‘ कुनै पनि क्रान्ति केवल बन्दुक चलाएर मात्र पूरा हुँदैन । क्रान्तिको खास उद्देश्य समझदार र सुन्दर समाजको निर्माण गर्नु हो ।’’ (पृष्ट–१८९)
मलाई अन्त्यमा शेक्सपियरको एउटा पक्ति याद आयो, ‘‘मृत्युको लागि निरपेक्ष बन, तब मरण या जीवन पनि निरपेक्ष बन्नेछ ।’’(पृष्ट–२१९)
म बगैँचाको जीवनलाई अनेक दृष्टिकोणको रूपक मान्थेँ । नेताले पनि आफ्ना नागरिकलाई बगैँचासरी नै स्याहार्नुपर्छ भन्ने सोच्थेँ । (पृष्ट–२६१)