आज मलाई मन प¥यो — २२
सरण राई
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पढिसकेपछि म केही सोच्न र लेख्न बाध्य भएँ । मेरो मन, मुटु र मस्तिष्क लाहुरेहरूले दुई शताब्दीदेखि भोगेको युद्धकथा र व्यथाहरूले बेस्मारी झक्झकाउँदै हल्लाई दियो । यी कथा व्यथाहरू लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै हो कि सम्पूर्ण नेपालीहरूको कथा व्यथा हो ? लाहुरे समुदायले भोगेको र भोगिरहेको व्यथा, पीडा र संकट लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै सरोकारको विषय हो कि सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीहरूको सरोकारको विषय हो ?
शरीरको एउटा अङ्गमा चोट लाग्दा सम्पूर्ण शरीर त्यो चोटको पीडा सहन बाध्य हुन्छ वा हुँदैन ? त्यो चोट निको नभएमा पूरा शरीर स्वस्थ भएर रहन सक्छ ? समग्र नेपालीहरू सबैले बेहोर्दै आएका राजनैतिक व्यवस्थाहरूले लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरू, दलित, महिला र तराइवासी मधेसीहरूलाई चर्को रूपमा शोषण र दमनको शिकार बनायो । सबै नेपालीहरूले यी कुराहरूको महसुसीकरण गरेर विविधखाले संघर्ष, आन्दोलन र जनयुद्ध समेत गरे र अहिले विश्वकै उन्नत र आधुनिक राजनैतिक व्यवस्था लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्त भएको छ ।
तर दुर्भाग्य ! हिजोका शोषक र सामन्तीहरूकै हालीमुहाली छ राजनीति र सरकारमा । उनीहरू समाजको एउटा तप्का, अङ्ग वा जातिले बेहोरीरहेका पीडा, यातना वा संकटलाई राष्ट्रिय रूपमा अङ्गिकार गर्न चाहदैनन् । अनेकौँ भ्रम सृजना गरेर शरीरको एउटा अङ्गमा लागेको चोट वा रोग समग्र शरीरको लागि खतरायुक्त छैन भनेझैँ गरी आफ्नो वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि राखेर सबैलाई राष्ट्रिय मुलधारमा समाहित गरेर अगाडि बढ्न चाहदैनन् । उनीहरू वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि सम्झने भयङ्कर र ऐतिहासिक भूल गरिरहेका छन् ।
हिजोका शोषक र सामन्तीहरू विभिन्न राजनैतिक दलहरूको खोल ओढेर राजनैतिक दलहरूलाई आफ्नो प्रभावमा राखेर सही र असल राजनैतिक विकासमा तगारो बनिरहेका छन् । भेडाको छाला ओढेर भेडाको हुलमा मिसिएका ती ब्वाँसाहरूलाई चिनेर तिनीहरूको छाला काढ्नु पर्ने तथ्य ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ले स्पष्ट पारेको छ ।
आज लाहुरे समुदायले गरिरहेको आन्दोलन कस्का लागि हो ? उनीहरूको आन्दोलन बेलायत सरकारसित मात्र सम्बन्धित छ ? दुई शताब्दीदेखि लाहुरे र तिनका परिवारहरू शोषण र अन्यायको चर्को मारमा परेका छन् । यस्तो मारमा पर्नु परेको प्रमुख कारण यीनीहरूको पक्षमा राणा सरकार थिएन, श्री ५ को सरकार थिएन र अझै लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक सरकार पनि नहुने हो कि भन्ने शंका उत्पन्न हुन थालेको छ । नेपाल सरकारले जबसम्म लाहुरे समुदाय वा नेपाली समाजको कुनै अङ्गको रूपमा रहेका कुनै पनि समुदायहरूले भोगिरहेका समस्याहरूलाई समष्टिगत रूपमा आफ्नो हो भनेर स्वीकार गर्दैन, त्यो समग्र रूपमा नेपालीहरूको आस्थाको सरकार हुन सत्तैmन । तसर्थ पनि ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै कथा व्यथा नभएर समस्त नेपालीहरूकै कथा व्यथा भएकोले सबै नेपालीहरूले पढ्नु पर्ने र बुझ्नु पर्ने पुस्तक बनेको छ । खाश गरी सरकारमा रहेका वा सरकारमा जान चाहने दल, नेता, कार्यकर्ता र बुद्धिजीवीहरूले त नपढि नहुने, नबुझि नहुने नेपाली समाजको एउटा ठूलो लाहुरे समुदायको कथा व्यथा भएको छ ।
सुगौली सन्धि जनताले गरेको सन्धि होइन । तात्कालिन सरकारले सो सन्धि गरेर नेपालीहरूलाई विदेशी सेनामा भर्ती गराएर त्यसबाट आएको आय र अन्य उपलब्धीहरू पाएको थियो र त्यसपछिका सरकारहरूले पनि अनेक फायदा लिएका छन् । विवशतावश विदेशी सेनामा भर्ती भएका नेपाली गोर्खालीहरूले बेहोरेका र बेहोरीरहेको पीडा, व्यथा, कथा सरकारद्धारा सृजना गरिएको हुनाले तिनीहरूको सम्बोधन पनि सरकारद्धारा अविलम्ब हुनु पर्दछ ।
युग अब अँध्यारो प्रतिगमनतर्फ फर्कन सक्तैन । (सामन्ती युगका पक्षपातीहरूले अनेकौं प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिकको मुकुन्डो भिरेर अनेकौ षडयन्त्र गरीरहेको भए पनि ) सामन्ती युग फर्केर कहिल्यै आउने छैन । नयाँ युग र व्यवस्थाले समग्र नेपालीहरूले भोगिरहेका पीडालाई सम्बोधन गर्नै पर्छ । त्यस्तो नयाँ युग र व्यवस्था ल्याउने नयाँ साहित्यको रचना हुन थालेको छ । त्यही नयाँ साहित्यभित्र काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पनि समाहित हुन पुगेको छ । नयाँ नेपाल निर्माणमा सहयोगी पुस्तक बन्न गएको छ ।
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तकमा २७ जना जीवित भू. पु. गोर्खा सेनाहरूले आफ्नै अनुभवहरू बताएका छन् । सोही पुस्तकबाट केही रोचक उद्दरणहरू—
वि.सं. २००७ मंसिर २४ गते शनिबार १० बजे भोजपुर कब्जा ग¥यो, नारदमुनि थुलुङको नेतृत्वमा । शनिबारको दिन नमिलाएको भए भोजपुर कब्जा गर्न निक्कै समस्या पथ्र्यो । शनिबारको दिन भोजपुरमा हटिया लाग्थ्यो । (पृष्ट ३७)
आजका दिनसम्म हामी शोषित पीडित भएर बाच्यौँ, अब योभन्दा धेरै यसरी बाँच्न नपरोस् । हाम्रा पूर्खाहरू लडाईमा हजारौँको संख्यामा मरे, तिनीहरूले केही पनि क्षतिपूर्ति पाएनन् । उनीहरूले पशु बराबर जीवन बिताए । लडाईमा मरेकाहरूका परिवारले पनि सामान्य जीवन बिताउन सकेनन् । हजारौँको संख्यामा अंगभंग भए, उनीहरूले पनि एक रुपैया कम्पन्सेसन पाएनन् । (पृष्ट १५५)
हामी बेलायती सेनामा भर्ती भएका आदिवासी जनजातिहरूको आफ्नै मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिहरू छन् । भर्ती भएकाहरू मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिविहिन जस्तो भयौँ । यसको मूल्य कसले तोक्न सक्छ ? बेलायतले ? सक्दैन । पैसा दिएर किन्न नसक्ने चीजहरू पनि हामीले गुमााएका छौँ । (पृष्ट १५६)
अर्काको देशको लागि म मर्न तयार भएको सिपाही किन आफ्नो अधिकार प्राप्तिको लागि मर्न तयार हुन्न र ? (पृष्ट १७१)
हामीले बेलायतको लागि धेरै दुःख ग¥यो ।...गोर्खालीहरूलाई कटौतीमा पठाउने बहानामा, एकपटक गोर्खा “एपल फण्ड’’ उठायो । नम्बर वान ड्रेस लगाएर हङकङको बजारहरूमा पैसा माग्ने ढ्वाङ थापेर बस्नुपर्ने । पायपस एन्ड ड्रम प्लाटुनलाई धनीमानीको घरमा पठाई पैसा उठाएर पनि ल्याउथ्यो । (पृष्ट २१३)
लाहुरे लाग्छु भन्ने मूर्ख विचारले आइ. ए.को एक विषय झुन्डिरहेको थियो । लाहुरे भन्ने शब्दले जीवन बर्बाद बनाइसक्न लागेको थियो । लाहुरे हुन्छु भनेर हुन नसकेकाहरू धेरै छन् । उनीहरूको जीवन कस्तो भएको होला ? (पृष्ट २१६)
...ती पीडाहरूसँग बाँचेर आएँ । मेरा लागि ऊर्जाको स्रोत बन्यो त्यो पीडा । थकाइमा नबसी यात्रा निरन्तर गरे मात्र गन्तव्यमा ढिलो छिटो पुग्न सकिने रै‘छ भन्ने अनुभव बटुलेँ कि ? (पृष्ट २३०)
एककाइसौं शताब्दीमा आइपुग्दा एउटा गोर्खा सिपाहीले यस्तो प्रकारको अन्याय र अत्याचारको सिकार हुनु प¥यो भने पहिलो विश्वयुद्ध, दोस्रो विश्वयुद्ध र मलेसियायुद्ध लडेकाहरूले कस्तो अत्याचार भोगेका थिए होलान् ? कल्पना गर्नसम्म सकिदैन । ..उनीहरूको पीडा बाहिर निस्किएको छैन ।
सरण राई
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पढिसकेपछि म केही सोच्न र लेख्न बाध्य भएँ । मेरो मन, मुटु र मस्तिष्क लाहुरेहरूले दुई शताब्दीदेखि भोगेको युद्धकथा र व्यथाहरूले बेस्मारी झक्झकाउँदै हल्लाई दियो । यी कथा व्यथाहरू लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै हो कि सम्पूर्ण नेपालीहरूको कथा व्यथा हो ? लाहुरे समुदायले भोगेको र भोगिरहेको व्यथा, पीडा र संकट लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै सरोकारको विषय हो कि सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीहरूको सरोकारको विषय हो ?
शरीरको एउटा अङ्गमा चोट लाग्दा सम्पूर्ण शरीर त्यो चोटको पीडा सहन बाध्य हुन्छ वा हुँदैन ? त्यो चोट निको नभएमा पूरा शरीर स्वस्थ भएर रहन सक्छ ? समग्र नेपालीहरू सबैले बेहोर्दै आएका राजनैतिक व्यवस्थाहरूले लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरू, दलित, महिला र तराइवासी मधेसीहरूलाई चर्को रूपमा शोषण र दमनको शिकार बनायो । सबै नेपालीहरूले यी कुराहरूको महसुसीकरण गरेर विविधखाले संघर्ष, आन्दोलन र जनयुद्ध समेत गरे र अहिले विश्वकै उन्नत र आधुनिक राजनैतिक व्यवस्था लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्त भएको छ ।
तर दुर्भाग्य ! हिजोका शोषक र सामन्तीहरूकै हालीमुहाली छ राजनीति र सरकारमा । उनीहरू समाजको एउटा तप्का, अङ्ग वा जातिले बेहोरीरहेका पीडा, यातना वा संकटलाई राष्ट्रिय रूपमा अङ्गिकार गर्न चाहदैनन् । अनेकौँ भ्रम सृजना गरेर शरीरको एउटा अङ्गमा लागेको चोट वा रोग समग्र शरीरको लागि खतरायुक्त छैन भनेझैँ गरी आफ्नो वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि राखेर सबैलाई राष्ट्रिय मुलधारमा समाहित गरेर अगाडि बढ्न चाहदैनन् । उनीहरू वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि सम्झने भयङ्कर र ऐतिहासिक भूल गरिरहेका छन् ।
हिजोका शोषक र सामन्तीहरू विभिन्न राजनैतिक दलहरूको खोल ओढेर राजनैतिक दलहरूलाई आफ्नो प्रभावमा राखेर सही र असल राजनैतिक विकासमा तगारो बनिरहेका छन् । भेडाको छाला ओढेर भेडाको हुलमा मिसिएका ती ब्वाँसाहरूलाई चिनेर तिनीहरूको छाला काढ्नु पर्ने तथ्य ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ले स्पष्ट पारेको छ ।
आज लाहुरे समुदायले गरिरहेको आन्दोलन कस्का लागि हो ? उनीहरूको आन्दोलन बेलायत सरकारसित मात्र सम्बन्धित छ ? दुई शताब्दीदेखि लाहुरे र तिनका परिवारहरू शोषण र अन्यायको चर्को मारमा परेका छन् । यस्तो मारमा पर्नु परेको प्रमुख कारण यीनीहरूको पक्षमा राणा सरकार थिएन, श्री ५ को सरकार थिएन र अझै लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक सरकार पनि नहुने हो कि भन्ने शंका उत्पन्न हुन थालेको छ । नेपाल सरकारले जबसम्म लाहुरे समुदाय वा नेपाली समाजको कुनै अङ्गको रूपमा रहेका कुनै पनि समुदायहरूले भोगिरहेका समस्याहरूलाई समष्टिगत रूपमा आफ्नो हो भनेर स्वीकार गर्दैन, त्यो समग्र रूपमा नेपालीहरूको आस्थाको सरकार हुन सत्तैmन । तसर्थ पनि ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै कथा व्यथा नभएर समस्त नेपालीहरूकै कथा व्यथा भएकोले सबै नेपालीहरूले पढ्नु पर्ने र बुझ्नु पर्ने पुस्तक बनेको छ । खाश गरी सरकारमा रहेका वा सरकारमा जान चाहने दल, नेता, कार्यकर्ता र बुद्धिजीवीहरूले त नपढि नहुने, नबुझि नहुने नेपाली समाजको एउटा ठूलो लाहुरे समुदायको कथा व्यथा भएको छ ।
सुगौली सन्धि जनताले गरेको सन्धि होइन । तात्कालिन सरकारले सो सन्धि गरेर नेपालीहरूलाई विदेशी सेनामा भर्ती गराएर त्यसबाट आएको आय र अन्य उपलब्धीहरू पाएको थियो र त्यसपछिका सरकारहरूले पनि अनेक फायदा लिएका छन् । विवशतावश विदेशी सेनामा भर्ती भएका नेपाली गोर्खालीहरूले बेहोरेका र बेहोरीरहेको पीडा, व्यथा, कथा सरकारद्धारा सृजना गरिएको हुनाले तिनीहरूको सम्बोधन पनि सरकारद्धारा अविलम्ब हुनु पर्दछ ।
युग अब अँध्यारो प्रतिगमनतर्फ फर्कन सक्तैन । (सामन्ती युगका पक्षपातीहरूले अनेकौं प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिकको मुकुन्डो भिरेर अनेकौ षडयन्त्र गरीरहेको भए पनि ) सामन्ती युग फर्केर कहिल्यै आउने छैन । नयाँ युग र व्यवस्थाले समग्र नेपालीहरूले भोगिरहेका पीडालाई सम्बोधन गर्नै पर्छ । त्यस्तो नयाँ युग र व्यवस्था ल्याउने नयाँ साहित्यको रचना हुन थालेको छ । त्यही नयाँ साहित्यभित्र काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पनि समाहित हुन पुगेको छ । नयाँ नेपाल निर्माणमा सहयोगी पुस्तक बन्न गएको छ ।
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तकमा २७ जना जीवित भू. पु. गोर्खा सेनाहरूले आफ्नै अनुभवहरू बताएका छन् । सोही पुस्तकबाट केही रोचक उद्दरणहरू—
वि.सं. २००७ मंसिर २४ गते शनिबार १० बजे भोजपुर कब्जा ग¥यो, नारदमुनि थुलुङको नेतृत्वमा । शनिबारको दिन नमिलाएको भए भोजपुर कब्जा गर्न निक्कै समस्या पथ्र्यो । शनिबारको दिन भोजपुरमा हटिया लाग्थ्यो । (पृष्ट ३७)
आजका दिनसम्म हामी शोषित पीडित भएर बाच्यौँ, अब योभन्दा धेरै यसरी बाँच्न नपरोस् । हाम्रा पूर्खाहरू लडाईमा हजारौँको संख्यामा मरे, तिनीहरूले केही पनि क्षतिपूर्ति पाएनन् । उनीहरूले पशु बराबर जीवन बिताए । लडाईमा मरेकाहरूका परिवारले पनि सामान्य जीवन बिताउन सकेनन् । हजारौँको संख्यामा अंगभंग भए, उनीहरूले पनि एक रुपैया कम्पन्सेसन पाएनन् । (पृष्ट १५५)
हामी बेलायती सेनामा भर्ती भएका आदिवासी जनजातिहरूको आफ्नै मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिहरू छन् । भर्ती भएकाहरू मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिविहिन जस्तो भयौँ । यसको मूल्य कसले तोक्न सक्छ ? बेलायतले ? सक्दैन । पैसा दिएर किन्न नसक्ने चीजहरू पनि हामीले गुमााएका छौँ । (पृष्ट १५६)
अर्काको देशको लागि म मर्न तयार भएको सिपाही किन आफ्नो अधिकार प्राप्तिको लागि मर्न तयार हुन्न र ? (पृष्ट १७१)
हामीले बेलायतको लागि धेरै दुःख ग¥यो ।...गोर्खालीहरूलाई कटौतीमा पठाउने बहानामा, एकपटक गोर्खा “एपल फण्ड’’ उठायो । नम्बर वान ड्रेस लगाएर हङकङको बजारहरूमा पैसा माग्ने ढ्वाङ थापेर बस्नुपर्ने । पायपस एन्ड ड्रम प्लाटुनलाई धनीमानीको घरमा पठाई पैसा उठाएर पनि ल्याउथ्यो । (पृष्ट २१३)
लाहुरे लाग्छु भन्ने मूर्ख विचारले आइ. ए.को एक विषय झुन्डिरहेको थियो । लाहुरे भन्ने शब्दले जीवन बर्बाद बनाइसक्न लागेको थियो । लाहुरे हुन्छु भनेर हुन नसकेकाहरू धेरै छन् । उनीहरूको जीवन कस्तो भएको होला ? (पृष्ट २१६)
...ती पीडाहरूसँग बाँचेर आएँ । मेरा लागि ऊर्जाको स्रोत बन्यो त्यो पीडा । थकाइमा नबसी यात्रा निरन्तर गरे मात्र गन्तव्यमा ढिलो छिटो पुग्न सकिने रै‘छ भन्ने अनुभव बटुलेँ कि ? (पृष्ट २३०)
एककाइसौं शताब्दीमा आइपुग्दा एउटा गोर्खा सिपाहीले यस्तो प्रकारको अन्याय र अत्याचारको सिकार हुनु प¥यो भने पहिलो विश्वयुद्ध, दोस्रो विश्वयुद्ध र मलेसियायुद्ध लडेकाहरूले कस्तो अत्याचार भोगेका थिए होलान् ? कल्पना गर्नसम्म सकिदैन । ..उनीहरूको पीडा बाहिर निस्किएको छैन ।
