(लघुलेख)
देश निकाला
सरण राई
अाफ्नै देशमा जन्मेर पनि देशभित्र बस्न नपाएर गरिबगुर्वा, मजदुर , किसान देश निकालामा परिरहेका छन् ।
कानुनले
उनीहरूलाई देशनिकाला गरेकाे हाेइन । राजनैतिक व्यवस्थाले देशमा गरिखाने
वातावरण परिवेश बिगारेर बाँच्नै नसक्ने गरि अनेकाैं व्यवधानभित्र उकुसमुकुस
पारेपछि सास जाेगाउन बाध्यताले विदेश पलायन हुनु अाम जनताकाे नियती
बनाइएकाे छ । याे बनाउने अरू काेही हाेइन हामीले नै जिताएकाे दलाल भडुवा
राष्ट्रघाती नेता भनाउदाहरूले हाे ।
विदेशीकाे दलाल तिनीहरू !
तिनीहरूलाई यस्ताे परिवेशले मनपरि शासन गर्ने माैका दिई रहेकाे छ । मनपरि
गरेर , राष्ट्रघात गरेर, भ्रष्टाचार गरेर अर्थतन्त्र तहसनहस गरेर विदेशीका
लागि सस्ताे मजदुर बनाउने तिनीहरू गरिबगुर्वाकै नाममा राजनिति गर्ने भ्रम
छर्न सफल भइरहेसम्म सर्वसाधारण अाममान्छे देश निकालाकाे सिकार भइरहने छन् ।
ती
दलालहरू ! कति निर्लज्ज रहेछन् । कालापानी, लिपुलेक , लिम्पियाधुराबारे
माैन छन् । mcc सन्धी संसदमा अनुमाेदन गराउन अनेक प्रपञ्च रचिरहेका छन् ।
युध्द नै नलडि, युध्दमा नजितीकनै नेपाल उपनिवेश बनाउने र नेपालीलाई गुलाम
बनाउने विदेशीकाे मतियार तिनीहरू नाङ्गेझार भएका छन् । तिनीहरूलाई
देशभक्तहरूले देशनिकाला नगरून्जेल गरिबगुर्वाहरूले देशनिकालाबाट उन्मुक्ति
पाउन सम्भव छैन ।
२०७६ माघ १७, धरान
https://facebooklit.blogspot.com/2020/01/blog-post_31.html
Wednesday, February 21, 2024
(लघुलेख) देश निकाला
Saturday, February 17, 2024
(लघुनिबन्ध) मनकाे खसखस
(लघुनिबन्ध)
मनकाे खसखस
सरण राई
आजसम्म पछिपछि कालान्तरसम्मपनि मन- - पराउन पराइन,बाँध्न बुझाउन,खुसी प्रसन्न पार्न, बुझ्न चाेर्न आदि ,र ,मनकै तुलबुल खसखस मेट्न मेटाउन र मन बुझ्न चाेर्न हर्नआदि मन शान्त पार्नकै लागि अनेकाै प्रयत्न, क्रिया, उपक्रिया सक्रियता ,सङ्घर्ष, युध्द , आविष्कार अन्वेसन, लेखन, भ्रमण, काम नकाम आदि भए, र , भईरहने छन् ।
अब मनभित्रका चुराे कुरातिर लागाैँ ।
कसैकाे मनकाे कुरा कसरी थाहा हुन्छ ? मनभित्र कसरी पस्न सकिन्छ र ? तर प्रयत्न भने सबैकाे आफ्नाे र अरुकाे मन जित्ने नै हुन्छ । मलाई साह्रै मन परेकाे मान्छे छ, मन जित्ने कसरी ?
अनेक सुत्र तरिका शास्रहरूले बताएका छन् , अनेक दाउ हाउभाउ सिकाएका छन् । अनेक सुन्दर कलात्मक बस्तुसामान बनाएका छन् । सभ्यता संस्कृति सबै मन जित्न तह लगाउन सिर्जित छन् ।
तर मन -- ठूलाे कि सानाे ? जति वशमा राख्न खाेजे पनि फुत्त उम्केर उडिहाल्छ कता कता ... के खाेज्छ ? कहाँ उड्छ ? किन भट्कि रहन्छ ? याे मन चरीजस्ताे भए त सुनकै पिजडामा थुनेर यसकाे फुरफुर हेर्दा कति आनन्द हुन्थ्याे हाेला !
मुला मन ! मनभित्र सिंहासन हुन्छ रे । आसनहरू हुन्छन् रे ।मनपराएकालाई थपक्क राखि हाल्छ साेच्तैनसाेचि, साेध्दै नसाेधि ! दराज भरिए जस्ताे हाेइन कहिले भरिदैन रे । जति पनि अट्छ रे तर मन नपरेकालाई प्रवेश निषेध । कस्ताे मन !
मन ! मनै रुवाएर गयाे गई । राेएर केही हुँदैन तर रुन्छ मन । मनै हँसायाे । हाँस्छ मन बेस्सरी तर थाहा पाइएकाे छैन मन हँसाउने के गरि ?
मन स्वतन्त्र स्वचालित । सधै के के खाेजिरहन्छ ? सायद प्रिय प्रिया तिमीलाई नै पाे खाेजि रहेछ कि ! सायद मनकाे सिंहासनमा बसाईसकेकाे तिमीलाई भेट्न आतुर छ कि ! यस्ता माया, मायालुका कुरामा पग्लिन्छ ।
कठाेर भयाे भने त सय मनकाे घनले हिर्काउदा पनि फुट्दैन ।
मनकाे कुरा गरि साध्य छैन । मन अनेक नामधारी मात्र नभएर अनेक रूपधारी पनि पाे छ ।
मनकाे खसखस मेटाउन याे लेखेकाे हुँ । चित्त बुझ्याे, बुझेन ?मन पर्याे कि परेन ? मनभित्र नगुम्साई भन्नाेस् है,आज भेट भएकाे बेला । याे मन डराईरहन्छ फेरि भेट हाेला नहाेला ?
समय कसैकाे वशमा हुँदैन । मनकाे खसखस लघुनिबन्ध समाप्त...!
२०७७ फागुन ५
Wednesday, October 13, 2021
Wednesday, February 10, 2021
(लघुसंस्मरण) कालकाेठरी
(लघुसंस्मरण)
कालकाेठरी
सरण राई
२०७७ माघ २५ गते बेलबारीकाे किरात राई यायाेक्खा साकेला थानमा ९४वर्षिय आमा शिवमाया राईले पिताकाे सम्झनामा फलैचा निर्माण गर्ने इच्छा पिताकाे मृत्यु भएकाे २०वर्षपछि व्यक्त गर्नुभएकाेले छाेराहरूसँग मिलेर फलैचा बनायाैँ । फलैचा तयार भएपछि २०७७माघ २५गते आइतबार पिता "मछिन्द्रबहादुर राई स्मृति सभा तथा किरात राई यायाेक्खा पुस्तकालय साहित्यिक भेटघाट" आयाेजना हुँदा साे सभामा पूर्व सांसद हर्कमान तामाङले मैले वाचन गरेकाे "नवयुग" असार २०७३मा प्रकाशित पिताकाे जिवनी सुनिसके पछि मैले पिताकाे बारेमा अझै लेख्नुपर्ने कुरा मन्तव्यमा जाहेर गर्नु भयाे । लेख्न त लेखाैला तर पढ्ने कसले ? तापनि पिताले जीवित हुँदा सुनाउनु भएकाे कालकाेठरी प्रकरण भने मैले भुल्न सकेकाे छैन । साे प्रकरण लघुरूपमा प्रस्तुत गरिरहेकाे छु ।
पिता मछिन्द्रबहादुर राई २००७सालको क्रान्तिमा जनमुक्ति सेनामा संलग्न रहि सक्रिय हुनु भयो । सो जनमुक्ति सेना जोगवनीदेखि नै क्रान्तिमा राणा सेनासँग लड्दै नारदमुनी थुलुङ र रामप्रसाद राईको नेतृत्वमा धनकुटा, भोजपुर र ओखलढुङ्गा कब्जा गर्दै काठमाडौं पुग्यो । त्यस अवधिमा उहाँले पनि सेनामा रही तालिम प्राप्त गरेकोले मुक्ति सेनाको कमाण्डको जिम्मेवारी वहन गर्नु भयो ।
२००७सालको क्रान्ति सफल भएपछि त्यहि जनमुक्ति सेनालाई तीनवटा बटालियनको २१०० जवान रहेको पहिलो जनताको सेनाको रूपमा ‘रक्षा दल’ सेनामा रूपान्तरण गरियो । सो सेना सिंहदरबारभित्र राखिएको थियो । सो सेनाको दोस्रो बटालियनमा पहिलादेखि काम गरेको पद प.हे.मा उहाँ कार्यरत रहनु भयो । नेपालको इतिहासमा त्यो नै बिजेता जनताको पहिलो सेना थियो । ‘दिल्ली सम्झौता धोका हो र क्रान्ति अधुरो छ ’ भन्दै पश्चिममा डा. के. आई. सिंहले क्रान्ति जारी राखेका थिए । ‘रक्षा दल’का केही जवानहरू गई गोरखाबाट डा. के. आई. सिंहलाई पक्राउ गरी ल्याई सिंहदरबार कम्पाउन्डभित्र राखेका थिए । त्यसै बेला भोजपुरका २००७सालका क्रान्तिवीर रामप्रसाद राईलाई भूगोलपार्कमा भाषण गरिरहेको बेला पक्राउ गरी सेन्ट्रल जेलमा राखिएको थियो । रामप्रसाद राई र डा. के. आई. सिंहको विचारले ‘रक्षा दल’का जवानहरूलाई प्रभाव पार्न थालेको थियो र दिल्ली सम्झौता रद्द गरी पूर्ण प्रजातन्त्रको घोषणा, क्रान्तिमा सहिद भएकाहरूको नामावली तयार गरि तिनीहरूको परिवारलाई संरक्षण र क्षतिपूर्ति दिनुपर्ने, ‘रक्षा दल’का जवानहरूका तलबबृद्धिजस्ता नौसुत्रिय मागहरू राजा त्रिभुवनसमक्ष ‘रक्षा दल’का जवानहरूले पेश गरे । सो माग पूरा नभएपछि ‘रक्षा दल’का जवानहरूले २००८साल माघ ९ गते माग पूरा गराउनका लागि सैनिक बिद्रोह थालनी गरे ।
नेपालको सैनिक इतिहासमा त्यो नै पहिलो सैनिक बिद्रोह पनि थियो । सो सैनिक बिद्रोहको नेतृत्व मछिन्द्र बहादुर राई, नरबहादुर राई र केही अफिसरहरूले गरेका थिए । माघ ९ गतेदेखि १४ गतेसम्म सिंहदरबार ‘रक्षा दल’को कब्जामा रह्यो । त्यसै अवधिमा रामप्रसाद राई र डा. के. आई. सिंहलाई ‘रक्षा दल’ले जेलमुक्त गरेर नेतृत्व गर्न अनुरोध ग¥यो तर उनीहरू त्यो बिद्रोहको नेतृत्व गर्नुको सट्टा तिब्बततर्फ भागेर गए ।
गाथगादि ताकेको र सैनिक बिद्रोह गरेको अभियोगमा मछिन्द्र बहादुर राई, नरबहादुर राई र ‘रक्षा दल’का २०० जवानहरू पक्राउ परे । उनीहरूलाई राजा त्रिभुवनको राज्यकालभरि वा आजीवन कारावासको सजाय तोकियो । षडयन्त्रमुलक ढङ्गमा ‘रक्षा दल’ सेना पनि बिघटन गरियो । यसरी पहिलो पल्ट गठन भएको जनताको सेनाको अन्त्य गरियो । यसरी जनताको सेनाको अन्त्य गरिए पछि जनता कमजोर भए र जननिर्वाचित सरकार र संसदलाई राजा महेन्दले २०१७ सालमा सजिलै भङ्ग गर्न सके ।
२०१०सालमा मछिन्द्र बहादुर राई लगायत ५९जनाले जेलमुक्तिका लागि २८दिनसम्म आमरण अनसन गरे तर बालचन्द्र शर्मा लगायतका व्यक्तिहरूका षडयन्त्रले सो अनसन बिफल भयो ।
आमरण अनसन बिफल भए पछि मछिन्द्रबहादुर राईलाई कालकाेठरीमा राखियाे । उहाँले बताउनु भएअनुसार भद्रगाेल जेलभित्र रहेकाे कालकाेठरी कैदिलाई मार्नकै लागि बनाईएकाे हाे र त्यहाँ कैदिलाई मर्नकै लागि राखिन्छ। कैदि त्यहाँकाे असुबिधा अँध्याराे, चिसाे र एक्लाे बसिरहनुले र नैराश्यले नै मर्दछ । कालकाेठरीमा राखिएकाे कैदिकाे हात खुट्टामा हतकडि नेल बाँधेर साे नेलमा गरुङ्गाे फलामकाे गाेला झुन्डाइएकाे हुन्छ । कैदिले यताउता सर्दा साे फलामकाे गाेला हातले उठाएर सर्नुपर्ने हुन्छ । कालकाेठरीमा कतैबाट प्रकाश आउदैन । कसैलाई पनि कालकाेठरीकाे कैदिसित भेट गर्न दिईदैन । अँध्याराे चिसाे फाेहाेर काेठा हुनुका साथै हाेचाे भएकाेले कैदि उभिन पनि नसक्ने हुन्छ । झ्याल हुँदैन । ढाेका खाेलेर कैदिलाई हुलाईसकेपछि त्याे ढाेका बन्द रहन्छ । दिनमा एक पटक खाना दिनका लागि थाल मात्र छिर्ने एउटा सानाे खिड्की हुन्छ । प्रकाश भन्ने त्याे खिड्कि खुल्दा मात्र एक क्षण कैदिले देख्न सक्छ । काल काेठरीमा हुलेपछि उहाँले पनि बाँच्ने आशा त्याग्नु भएकाे थियाे रे ।
तर उहाँकाे भाग्यले उच्च पदस्थ सेनाकाे जरनेल जेल निरीक्षण गर्दैगर्दै कालकाेठरीभित्र पनि पसेछन् । जरनेल जब बुबाकाे नजिक आए , बुबाले हतकडि नेलले बाँधिएकाे दुवै हातले जरनेलकाे दुवै खुट्टा च्याप्पै समाउनु भयाे रे । जरनेलले "छाेड्" भन्दै खुट्टा फुत्काउने अनेक बल गरे । तर फुत्काउन सकेनन् । सिपाही आएर जाेड जाेडले "छाेड् ! छाेड्!" भन्दै लात्तैलात्ताले हिर्काकाे हिर्काकै गर्दा पनि उहाँले छाेड्नु भएन । हथकडि र नेलले गर्दा झन् कसिलाे गरि पक्री रहनुभयाे रे । खुट्टा फुत्काउन नसकेपछि आतेस भएर जरनेलले साेधे " के चाहान्छस् ?"
" याे कालकाेठरीबाट बाहिर निस्कन पाउँ।"
जरनेलले उकुसमुकुस कालकाेठरीबाट निकाल्ने आदेश दिए रे ।
यसरी कालकाेठरीबाट छुटकारा पाएर बुबाकाे ज्यान बाँचेकाे थियाे ।
काल काेठरीबाट मुक्त भएपछि फेरि २०११सालमा पिता मछिन्द्र बहादुर राई लगायत ४१जनाले जेलमुक्तिका लागि फेरि २९दिनसम्म पुनः आमरण अनसन गरे । सम्पूर्ण सजाय माफ भयो र उहाँहरू जेलमुक्त हुनुभयाे ।
२०७७ माघ २८
Friday, July 28, 2017
आज मलाई मन पर्यो -२४
आज मलाई मन पर्यो -२४
मान्छेको मुढ सदा एकनास हुँदैन | आज मलाई पनि "जोक लेख्ने " मुढ भो | लेखौँ न त कसको के जान्छ ?
(लघु व्यङ्ग)
राजनैतिक झोले
राजनैतिक झोले
सरण राई
एउटा धनी मानिसको घरमा दिनहुँ एउटा मेत्तर आएर चर्पी सफा गर्दथ्यो |
"यो चर्पी मेरो डेराभन्दा नि ठुलो छ , सफा छ | यो चर्पी सफा राख्ने मात्र मेरो काम हो |" भन्ने सोचेर कहिल्यै त्यो चर्पीमा दिशा पिसाब गर्दैनथ्यो | एकदिन पेट दुखेकोले चर्पी सफा गरिसके पछि उसले त्यहाँ दिशा गर्यो |
धनी मानिसले त्यो थाहा पाएर उसलाई हकार्यो " आइन्दा त्यहाँ दिशा गरिस् भने म तलाई कामबाट निकालि दिन्छु |"
भोलि पल्ट पनि चर्पी सफा गर्दागर्दै उसलाई दिशा लाग्यो | के गर्ने ? हत्तपत्त दगुरेर गई बगैचामा उसले दिशा गर्यो |
सन्च मानेर फर्किरहेको बेला नोकरहरुसँग मालिक आएर उसलाई फेरि हकार्यो " चर्पी त फोहोर पारिस् पारिस् , अब बगैचा पनि फोहोर पार्न थालिस् |"
"यो चर्पी मेरो डेराभन्दा नि ठुलो छ , सफा छ | यो चर्पी सफा राख्ने मात्र मेरो काम हो |" भन्ने सोचेर कहिल्यै त्यो चर्पीमा दिशा पिसाब गर्दैनथ्यो | एकदिन पेट दुखेकोले चर्पी सफा गरिसके पछि उसले त्यहाँ दिशा गर्यो |
धनी मानिसले त्यो थाहा पाएर उसलाई हकार्यो " आइन्दा त्यहाँ दिशा गरिस् भने म तलाई कामबाट निकालि दिन्छु |"
भोलि पल्ट पनि चर्पी सफा गर्दागर्दै उसलाई दिशा लाग्यो | के गर्ने ? हत्तपत्त दगुरेर गई बगैचामा उसले दिशा गर्यो |
सन्च मानेर फर्किरहेको बेला नोकरहरुसँग मालिक आएर उसलाई फेरि हकार्यो " चर्पी त फोहोर पारिस् पारिस् , अब बगैचा पनि फोहोर पार्न थालिस् |"
"अब भने मेरो जागिर गयो" भन्ने सोचिरहेको उसलाई फरुवा दिएर उसले गरेको दिशा सोहोरेर भर्खरै रोपेको बिरुवाको फेदमा पुर्न लगाईयो | बिरुवालाई मल चाहिएको थियो रे |
मेत्तरले सोच्यो --" राजनीतिमा सधै काम लगाइने राजनैतिक कार्यकर्ता भन्ने झोलेजस्तै रहेछु म | चर्पी सफा राख्ने तर चर्पीमा दिशा गर्न नपाउने | बगैचाको मेरो दिशा पनि मालिकले खेर जान दिएन | राजनीतिमा पनि झोलेहरुलाई राजनैतिक फोहोर मैला सफा गर्न प्रयोग गरिन्छ तर कुनै आसनमा बसाइन्न | अहिले पनि आफ्नो समुदायको मन्त्री कोहि भएनन् भनेर रुवावासी छ | राजनीतिमा रोएर कसैले दिन्छ ? झोलेहरुलाई कसले पत्याउछ ? खोसेर लिन नसक्नेहरु ...मैजस्ता हुन् | हा..हा ..हा ' ऊ मनमनै हाँस्छ |
मेत्तरले सोच्यो --" राजनीतिमा सधै काम लगाइने राजनैतिक कार्यकर्ता भन्ने झोलेजस्तै रहेछु म | चर्पी सफा राख्ने तर चर्पीमा दिशा गर्न नपाउने | बगैचाको मेरो दिशा पनि मालिकले खेर जान दिएन | राजनीतिमा पनि झोलेहरुलाई राजनैतिक फोहोर मैला सफा गर्न प्रयोग गरिन्छ तर कुनै आसनमा बसाइन्न | अहिले पनि आफ्नो समुदायको मन्त्री कोहि भएनन् भनेर रुवावासी छ | राजनीतिमा रोएर कसैले दिन्छ ? झोलेहरुलाई कसले पत्याउछ ? खोसेर लिन नसक्नेहरु ...मैजस्ता हुन् | हा..हा ..हा ' ऊ मनमनै हाँस्छ |
Sunday, September 25, 2016
आज मलाई मन पर्यो -२३
(जीवनी)
मछिन्द्र बहादुर राई
भोजपुरका पहिलो कम्युनिष्ट
सरणकुमार राई
मानिसको जीवन युगअनुसार हुन्छ । कुन युगमा मानिस जन्मेको हो त्यस युगको अवस्था अनुसार नै मानिसहरूको जीवन निर्वाह, लालनपालन, मानसिक अवस्था र क्रियाकलापहरू हुने गर्दछ । धेरै मानिसहरू युगको अवस्था अनुसारको चलन, प्रथा, अवस्था र संस्कृतिमा आस्रित र निर्लिप्त भएर त्यसैमा आत्म समर्पण गरेर कुनै नयाँ सोचको थालनी गर्ने कुरा सम्म कल्पना नगरी मर्छन् भने कोही मानिसहरू युगको अग्रगमनका लागि आपूmले सक्ने योगदान गर्नु पर्छ भन्ने भावनाकासाथ सक्रिय रहन्छन् । आजसम्मका मानव सभ्यताको विकास दोस्रो खाले मानिसहरूको प्रयत्नबाट सम्भव भएको हो । १९८१ साल असार १६ गते शनिबार भोजपुर (माझकिरात)को छिनामखुमा पिता कुलमर्दन राई र माता कृष्णकुमारी राईको पहिलो सन्तान सुपुत्रको रूपमा जन्मनु भएका मछिन्द्र बहादुर राई पनि दोस्रो खाले मानिसहरूभित्र पर्नु हुन्छ । प्रतिकूल समय, परिस्थिति र अवस्थाको दास भएर बस्नुभन्दा असल समाज, युग र व्यवस्थाका लागि आपूmले सक्ने योगदान गर्नुपर्छ भन्ने व्यक्तिहरूकै पंक्तिमा उहाँ पनि उभिनुभएको थियो ।
मछिन्द्र बहादुर राईको जन्म आधुनिक विश्वबाट अलगथलग रहेको एक्लो अँध्यारो राणा शासण कालमा भएको हुँनाले उहाँको बाल्यकाल सामान्य नै रह्यो । शिक्षा, स्वास्थ, सञ्चार र यातायात आदिको कुनै प्रकारको सुबिधा नभएको त्यो बेलाको अँध्यारो युगमा जन्मेका बालकहरू जस्तै उहाँ पनि हुर्कनु भयो । शिक्षा प्राप्त गर्नु बालकहरूको अधिकार हो भन्ने कुरा त्यति बेला कसैलाई थाहा थिएन । मानिस पशुसरहको जीवन गुजारी रहेका थिए । स्वास्थ सुबिधा त थिएन नै यातायात र सञ्चारको पनि कुनै प्रकारको साधन थिएन । जनसंख्या कम भएकोले आजजस्तो वातावरण प्रदुसित थिएन । तापनि सबै जन्मेका बालबालिकाहरू बाँच्छन् नै भन्ने थिएन । बाल मृत्यु दर उच्च थियो । मछिन्द्र बहादुर राईकै पनि जम्मा जन्मेका ११जना भाईबहिनीहरूमध्ये दुई जना बहिनीहरू मात्र बाँचेका थिए । बाँच्नेहरूमा सबैभन्दा जेठो उहाँ र ९जना भाईबहिनीहरू मरेपछि जन्मेका कमला राई (ठूली कान्छी) र नरदेवी राई (कान्छी) तीन जना मात्र हुनुहुन्थ्यो ।
त्यति बेलाको चलनअनुसार मछिन्द्रबहादुर राईको विवाह दिल्पा, खोङटाङ निवासी दिलबहादुर राईकी १३ वर्षिय काइली छोरी शिवमाया राईसँग सम्पन्न भयो । विवाह पश्च्यात उनीहरूले पारिवारीक अफ्ठ्यारा सजिलाहरूका बारे बुझ्ने अवस्थामा पुग्न नपाउदै दोस्रो विश्व युद्धको हल्ला छिनामखुमा पनि आइ पुग्यो । दोस्रो विश्व युद्धको प्रारम्भसँगै मुलुकभरका युवाहरू ब्रिटिश सेनामा भर्ती हुनुपर्ने सरकारी उर्दीका कारण मछिन्द्रबहादुर राई (पहिलाको नाम तिलकबिक्रम राई ) ब्रिटिश सेनामा हुनु भर्ती हुनु भयो । उहाँको ब्रिटिश सेना नं ९०४८२ थियो र सन १९४१डिसेम्बर २५ देखि १९४७सम्म कार्यरत रहि स्वेच्छाले राजिनामा दिई देशसेवाका लागि स्वदेश फर्किनु भयो । राम्रो दिमाग भएकै कारण ब्रिटिश सेनामा रहँदा उहाँले रोमन गोर्खाली र नेपाली पढन लेख्न सिक्नु भयो । पल्टनमा रहँदा पनि उहाँ स्वाभिमानी र निडर हुनुहुन्थ्यो । उहाँले नै सुनाउनु भएको पल्टनको एक घटनाले पनि सो कुरा पुष्टि गर्दछ । उहाँले भन्नु भए अनुसार पल्टनको भान्सा घरमा ठूलो भड्डुमा दाल उम्लिरहेको थियो । त्यहाँ तेलमा ढडाइएका खोर्सानीका ढिडीहरू तैरिरहेका थिए । भान्सेसँग उहाँले आफ्नो खाना थापेपछि एउटा माग्नु भयो । भान्सेले वास्ता गरेन । फेरि भन्दा दुईजना बीच भनाभन भयो । रिसले चुर भएर उहाँले भान्सेलाई जुरुक्क उचालेर त्यही दाल उम्लिरहेको भड्डुमा हाल्दिनु भयो । हत्तपत्त एम्बुलेन्स ल्याएर भान्सेलाई अस्पताल लगियो । युद्धकाल भएकोले उहाँलाई पनि कुनै कारवाहि गरिएन । पल्टनमा भएका यस्ता घटनाहरूबाट उहाँको झडङ्ग रिसाउने बानी देखिन्छ । झडङ्ग रिसाए पनि त्यस्तो रिस एकै क्षण मात्र हुने गर्दथ्यो । तर त्यसरी उहाँको झडङ्ग रिसाउने बानीले गर्दा उहाँका कैयो साथीभाईहरू शत्रु पनि बनेका थिए ।
विश्व युद्ध समाप्त भएपछि ब्रिटिश सेनामा रहेका जवानहरूलाई सेनामा काम गर्ने वा स्वेच्छाले सेना छाडने विकल्प दिइएको थियो । तीन चार वर्ष विश्व युद्धको दौरानमा बर्माको जङ्गल जङ्गल र मैदानमा पाएको कष्ट सम्झेर साथै स्वदेश र परिवारको मायाले नाम काटि उहाँ स्वदेश फर्किनु भयो । स्वदेश फर्किएपछि २००७सालको क्रान्तिमा जनमुक्ति सेनामा संलग्न रहि सक्रिय हुनु भयो । सो जनमुक्ति सेना जोगवनीदेखि नै क्रान्तिमा राणा सेनासँग लड्दै नारदमुनी थुलुङ र रामप्रसाद राईको नेतृत्वमा धनकुटा, भोजपुर र ओखलढुङ्गा कब्जा गर्दै काठमाडौं पुग्यो । त्यस अवधिमा उहाँले पनि सेनामा रही तालिम प्राप्त गरेकोले मुक्ति सेनाको कमाण्डको जिम्मेवारी वहन गर्नु भयो । २००७सालको क्रान्ति सफल भएपछि त्यहि जनमुक्ति सेनालाई तीनवटा बटालियनको २१०० जवान रहेको पहिलो जनताको सेनाको रूपमा ‘रक्षा दल’ सेनामा रूपान्तरण गरियो । सो सेना सिंहदरबारभित्र राखिएको थियो । सो सेनाको दोस्रो बटालियनमा पहिलादेखि काम गरेको पद प.हे.मा उहाँ कार्यरत रहनु भयो । नेपालको इतिहासमा त्यो नै बिजेता जनताको पहिलो सेना थियो । ‘दिल्ली सम्झौता धोका हो र क्रान्ति अधुरो छ ’ भन्दै पश्चिममा डा. के. आई. सिंहले क्रान्ति जारी राखेका थिए । ‘रक्षा दल’का केही जवानहरू गई गोरखाबाट डा. के. आई. सिंहलाई पक्राउ गरी ल्याई सिंहदरबार कम्पाउन्डभित्र राखेका थिए । त्यसै बेला भोजपुरका २००७सालका क्रान्तिवीर रामप्रसाद राईलाई भूगोलपार्कमा भाषण गरिरहेको बेला पक्राउ गरी सेन्ट्रल जेलमा राखिएको थियो । रामप्रसाद राई र डा. के. आई. सिंहको विचारले ‘रक्षा दल’का जवानहरूलाई प्रभाव पार्न थालेको थियो र दिल्ली सम्झौता रद्द गरी पूर्ण प्रजातन्त्रको घोषणा, क्रान्तिमा सहिद भएकाहरूको नामावली तयार गरि तिनीहरूको परिवारलाई संरक्षण र क्षतिपूर्ति दिनुपर्ने, ‘रक्षा दल’का जवानहरूका तलबबृद्धिजस्ता नौसुत्रिय मागहरू राजा त्रिभुवनसमक्ष ‘रक्षा दल’का जवानहरूले पेश गरे । सो माग पूरा नभएपछि ‘रक्षा दल’का जवानहरूले २००८साल माघ ९ गते माग पूरा गराउनका लागि सैनिक बिद्रोह थालनी गरे । नेपालको सैनिक इतिहासमा त्यो नै पहिलो स‘ैनिक बिद्रोह पनि थियो । सो सैनिक बिद्रोहको नेतृत्व मछिन्द्र बहादुर राई, नरबहादुर राई र केही अफिसरहरूले गरेका थिए । माघ ९ गतेदेखि १४ गतेसम्म सिंहदरबार ‘रक्षा दल’को कब्जामा रह्यो । त्यसै अवधिमा रामप्रसाद राई र डा. के. आई. सिंहलाई ‘रक्षा दल’ले जेलमुक्त गरेर नेतृत्व गर्न अनुरोध ग¥यो तर उनीहरू त्यो बिद्रोहको नेतृत्व गर्नुको सट्टा तिब्बततर्फ भागेर गए । गाथगादि ताकेको र सैनिक बिद्रोह गरेको अभियोगमा मछिन्द्र बहादुर राई, नरबहादुर राई र ‘रक्षा दल’का जवानहरू पक्राउ परे । उनीहरूलाई राजा त्रिभुवनको राज्यकालभरि वा आजीवन कारावासको सजाय तोकियो । षडयन्त्रमुलक ढङ्गमा ‘रक्षा दल’ सेना पनि बिघटन गरियो । यसरी पहिलो पल्ट गठन भएको जनताको सेनाको अन्त्य गरियो । यसरी जनताको सेनाको अन्त्य गरिए पछि जनता कमजोर भए र जननिर्वाचित सरकार र संसदलाई राजा महेन्दले २०१७ सालमा सजिलै भङ्ग गर्न सके ।
२०१०सालमा मछिन्द्र बहादुर राई लगायत ५९जनाले जेलमुक्तिका लागि २८दिनसम्म आमरण अनसन गरे तर बालचन्द्र शर्मा लगायतका व्यक्तिहरूका षडयन्त्रले सो अनसन बिफल भयो । २०११सालमा मछिन्द्र बहादुर राई लगायत ४१जनाले जेलमुक्तिका लागि फेरि २९दिनसम्म पुनः आमरण अनसन गरे । सम्पूर्ण सजाय माफ भयो र उनीहरू जेलमुक्त भए । यस अवधिमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टिले समर्थन गरेको हुँदा सो पार्टिप्रति मछिन्द्रबहादुर राई आकर्षित भए । मछिन्द्रबहादुर राईले भोजपुर फर्किसकेपछि भोजपुर हटियामा मछिन्द्र बहादुर राई, देवराज शाक्य, हर्कबहादुर श्रेष्ठ र पुर्णलाल ताम्राकार रहेको किसान संगठन गठन गर्नुभयो र पछि सो संगठन नै जिल्ला कमिटि बन्यो । यसरी उहाँ भोजपुर जिल्ला कमिटिको पहिलो डि.सि. एस.(डिस्ट्रिक्ट कमिटि सेक््रmेटरी) हुनु भयो । मछिन्द्र बहादुर राई, देवराज शाक्य, हर्कबहादुर श्रेष्ठ र पुर्णलाल ताम्राकारहरू नै भोजपुर जिल्लामा कम्युनिष्ट विचारको विजारोपन गर्ने पहिला व्यक्तिहरू हुनु हुन्थ्यो । केही समयपछि देवराज राई पनि भोजपुरको कम्युनिष्ट पार्टिमा थपिनु भयो । २०१३÷१४ सालतिर रङ्गीन पत्रपत्रिका देख्न पाउनु दुर्लभ कुरा थियो । तर हुलाक मार्पmत नै रङ्गीन ‘सोभियत भूमि’ पत्रिका छिनामखु गाउँमा पुग्थ्यो । सो पत्रिकामा सोभियत देशले गरेका प्रगति, अन्तरिक्ष यात्रीहरूका तस्विर, कथा, छोटा कविता र कार्टुनहरू पकाशित भएका हुन्थे । बालक सरणकुमार राईले सोही पत्रिका हेरेर साहित्यमा लाग्ने प्रेरणा पाप्त भएको आफ्नो अन्तरवार्तामा स्वीकारेका छन् । केही समयपछि मदनमणि दिक्षितले ‘समिक्षा’ पत्रिका पनि हुलाक मार्पmत नै छिनामखु गाउँमा पठाइ रहनु भएको थियो । ती पत्रपत्रिकाहरूले तात्कालिन समाजमा बामपन्थी विचारको प्रचार प्रसारमा महत्वपूर्ण भुमिका खेलेका थिए र २०१५ सालको आम निर्वाचनमा कम्युनिष्टप्रति युवाहरू आकर्षित भएका थिए । २०१५सालको पहिलो आम निर्वाचनमा मछिन्द्र बहादुर राईले उत्तरी क्षेत्रमा र हर्कबहादुर श्रेष्ठले मध्य क्षेत्रमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टिको उम्मेदवार भएर चुनाव लड्नु भयो । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी आम निर्वाचनमा ७५स्थानमध्ये ४सिटमा मात्र जित्न सफल भयो । भोजपुरमा पनि नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी पराजित भयो । पराजित भए पनि आम जन मानसमा नेपाल कम्युनिष्ट पाटीको प्रभाव विस्तार भइरहेको थियो र कार्यकर्ताहरूको मनोबल खस्केको थिएन ।
मछिन्द्र बहादुर राई राजनैतिक रूपमा मात्र नभएर सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा पनि त्यतिकै सक्रिय हुनु हुन्थ्यो । २०१३ सालमा राजा महेन्द्रको पूर्वाञ्चल भ्रमण हुँदा उहाँ र देवराज राईको सक्रियताले छिनामखु गाउँको स्कुल श्री त्रिभुवन धर्मोदय प्रा.वि. लाई नि.मा.वि. बनाउन स्वीकृति प्राप्त भएको थियो । राजा महेन्द्रको पूर्वाञ्चल भ्रमणका प्रभावशाली व्यक्तिहरू नरोत्तम राई र मकरबहादुर बान्तावा थिए र उहाँहरूबाट पनि नि.मा.वि. स्वीकृति प्राप्त गर्नमा सहयोग भएको थियो । साहित्यकार एवं गायक गणेश रसिकका अनुसार त्यतिबेला “ स्कुलको आर्थिक अवस्था नाजुक थियो । त्यसैले दशैं तिहारमा नाच निकालेर घरघर डुलाउदै सहयोग संकलन गर्ने कार्यक्रम तय भयो । देवराज पूmफा, मछिन्द्र दाई, गङ्गा प्रसाद काका(रमिते), मति चन्द्र दाई, कला प्रसाद काका, नारान प्रसाद काका, तेज प्रसाद र खगेन्द्र काका भएर हर्कपाल बाजेको घरमा अभ्यास सुरु ग¥यो । केटी भएर नाच्नेमा म र कृष्ण थियौँ । ढटुवारेमा मछिन्द्र दाई, मति चन्द्र दाई, तेज प्रसाद आदि थिए । त्यसबेलाको गीतको बोल मलाई सम्झना छ—
हेर हेर दाजुभाई हाम्रो स्कूललाई
कसरी सुधारी लाने हो ...।” (गणेश रसिक,संझना आइरहने ती क्षणहरू, छिनामखु, सामयिक संकलन २०५१)
मछिन्द्र बहादुर राई चाड पर्वमा रङ्गरउस गर्न पनि अत्यन्त रुचाउनु हुन्थ्यो । गाउँ धरमा उहाँलाई अगुवाको रूपमा मान्थे र उहाँकै नेतृत्वमा स्कूलका लागि चन्दा उठाउने नाच गानको कार्यक्रमहरू हुने गथ्र्यो । उहाँ नाच्न र गाउन सिपालु हुनुहुन्थ्यो । उहाँले नाचेको हेर्नेहरू मक्ख परेर भन्ने गर्थे ‘क्या फुर्तीसाथ नाचेको ।’ यस्तो मौका पर्दा साथीसङ्गीहरू माझ रमाइलो गर्नु हुन्थ्यो । हो, पनि जीवन शोक सुर्तामा डुबेर बिताउने कुरा होइन, जीवनको सुसेधन्दा बिर्सेर कोही कोही बेला त रमाइलो र मनोरन्जन पनि गर्नु पर्दछ , उहाँको जीवन पद्धत्ति थियो । काममा लाग्दा भने उहाँ गोरु व गधाहा झैँ कडा परिश्रम गर्नु हुन्थ्यो । कडा परिश्रम गरेर नै आफ्नो र परिवारको लालनपालन गर्नु भयो । कहिले नचाहिदो बदमासी काम गर्नु भएन । सर्वसाधारण आम मान्छे भएर बाँच्नु भयो, जीवन गुजार्नु भयो ।
२०१८सालमा छिनामखुमा श्री त्रिभुवन धर्मोदय नि.मा.वि.भवन जिल्लाको बजेटबाट प्राप्त भएको १३,५००।–रकम लिइ उहाँले (स्कूलको सेक्रेटरी पनि हुनु भएकोले) किर्तेपाको जग्गा खरिद गरी देवीथानमा नयाँ भवन निर्माण गर्नु भयो । सो भवन निर्माण कार्यमा पिता कुलमर्दन राई र अन्य केही जनाको मात्र सहयोग प्राप्त भएकोले खर्च रकम अपुग हुँदा उहाँले भवन निर्माणका लागि मकरबहादुर कार्कीबाट १२००।–रकम आफ्नै नाममा तमसुक बनाई ब्याजमा ऋण लिनु भयो । भवन निर्माण भईसकेपछि उहाँ मधेस झर्नुभएकोले सो रकम स्कूल र उहाँबाट पनि तिरिएको थिएन । पछि मकरबहादुर कार्कीले उहाँलाई सो रकम असुल उपर गराइ पाऊँ भनि भोजपुर जिल्ला अदालतमा मुद्दा दायर गर्नु भयो । वारेसले तारीख गुजारेकोले मुद्दा साहुको पक्षमा एकतर्फी फैसला भयो । उहाँले उक्त रकमको सावा ब्याज तिर्नु भयो । हाल स्कूल पनि बाक्टुवामा सरेकोले सो भवन रहेको स्थान प्रयोजनहीन रहेको छ । मोरङ्गमा झरिसकेपछि पनि बोराबाधको मालजङ्गलको सबै खेतीको लागि कुलो (पैनी) निर्माण गर्दा पनि उहाँलाई मुद्दा लगाई दुःख दिने काम भएको थियो । सामाजिक कार्यमा संलग्न भए बापत उहाँले पुरस्कार भन्दा बढि जरिवाना नै पाउनु भएका यी उदाहरणहरू हुन् ।
२०१७सालमा राजा महेन्द्रले बहुदलीय व्यवस्था भङ्ग गरि पार्टिहरू प्रतिबन्धित गरे । त्यसपछि मछिन्द्र बहादुर राईसँग या त पंचायत व्यवस्था स्वीकारेर पन्च हुनु पर्ने वा राजनीतिबाट पलायन हुनु पर्ने दुईवटा विकल्प थिए । भोजपुरमा पंचायत व्यवस्था नस्वीकारी बस्न नसकिने वातावरण तयार भयो । २०१७सालको राजा महेन्द्रको प्रतिगामी कदमलाई स्वागत गरेको भए उहाँले भोजपुर छाडनु पर्ने थिएन । अवसरवादि चरीत्र नभएकै कारण उहाँले आफ्नो आस्था र विचार छाड्नु भएन । त्यतिबेलाका कैयौ नेताहरूले झैँ पंचायत नस्वीकारी उहाँ भोजपुर छोडेर बोराबाध, कसेनी, मोरङ झरेर बस्न थाल्नु भयो । मोरङ्ग आई सकेपछि पनि उहाँ बामपन्थी विचारबाट कहिल्यै विचलित हुनु भएन । मोरङ झरेर जि. जुद्धबहादुर राईले खोलेका बोराबाध झोडामा झोडाजग्गा आवाद गरि खेतीपाती गरेर बस्न थाल्नु भयो । यसरी बस्दा पनि उहाँ सामाजिक कार्यहरूमा सक्रिय रहनु भयो । बोराबाधको वीरेन्द प्रा. वि.को स्थापना र विकासमा उहाँले उल्लेख्य सहयोग गर्नु भयो । त्यति बेलाको समयमा मोरङ्गमा आज भोलि जस्तो बाटाहरू थिएनन् । वर्षामा, खोला नाला बढेर जताततै पानी नै पानी र हिलो हुन्थ्यो भने हिउदमा धुलैधुला, पैदल नहिँडि कही पुगिदैनथ्यो । घोडा देहातमा एउटा प्रमुख साधन थियो । त्यति बेला उहाँ पनि कोही बेला घोडा चढेर हिड्नु हुन्थ्यो । बाटोघाटो बनेपछि घोडालाई साईकलले विस्थापन ग¥यो । मधेस झरेपछि उहाँले पनि साईकल नै चढेर आफ्नो अधिकांश जीवन बिताउनु भयो ।
मछिन्द्र बहादुर राईको पारिवारीक जीवन कडा परिश्रमका साथ सुखसितै बितेको थियो । उहाँको धर्मपत्नी शिवमाया राई पाहुनाहरूलाई राम्रो सत्कार गर्ने, विवेकी र कडा परिश्रम गर्ने हुनुहुन्थ्यो । पहाडमा बस्दा उहाँको घरमा कहिल्यै पाहुना टुटदैनथ्यो । क.तुल्सीलाल अमात्य पनि उहाँको पहाड धरमा पाहुना हुनु भएको थियो । उहाँहरूको पहिलो सन्तानको रूपमा २००४सालमा छोरा सरणकुमार राईको जन्म भयो भने दुई छोरीहरू सुदेशा राई २००८सालमा र बिजयालक्ष्मी राई २०१८सालमा जन्मिएका थिए । यी सबै परिवारका साथ २०२०सालतिर उहाँ मधेस बसाइ सर्नुभयो । मधेस झरिसकेपछि पनि उहाँ बामपन्थी विचारमा नै अढिग रहेर पंचायतको कुनै निकायमा जानु भएन । तर आवश्यकता परेको बेला प्रगतिशील विचारका उम्मेदवारलाई सधैं सघाउनु भयो । मछिन्द्र बहादुर राई मनमोहन अधिकारी लगायतका नेताहरूसँग सम्पर्कमा रहेर २०४६को जनआन्दोलनमा सक्रिय रहनु भयो । २०४७ देखि२०५०सम्म मोरङ, क्षेत्र नं. ४को कसेनी इलाका कमिटिको सदस्य हुनु भयो । २०५०सालमा भएको मोरङ जिल्ला अधिवेसनमा उहाँको कामको उच्च मूल्याङ्कन गर्दै उहाँलाई अभिनन्दन गरिएको थियो ।
जीवनको अधिकांश समय साइकल चढेर जीवन बिताउनु भएका मछिन्द्र बहादुर राईलाई पनि ७६ वर्षको उमेरमा मोटर साइकल चढने रहर जागेर आयो । २०५६सालमा छोरासँग गएर ‘हिरो होण्डा स्ट्रीट’ मोटर साइकल किन्नु भयो । त्यो मोटर साइकलमा क्लज थिएन र बिना क्लज नै गियर बदल्न सकिने व्यवस्था थियो । छोराले उहाँलाई मोटर साइकल चलाउन सिकाउन थाले । मोटर साइकल सिक्ने क्रममा उहाँ आपैmले चलाएको मोटर साइकल बि.पी. स्वास्थ बिज्ञान प्रतिस्ठानको खाली चौरमा कम्पाउण्ड वालमा ठोक्किएर दुर्घटना भयो । बि.पी. स्वास्थ बिज्ञान प्रतिस्ठान (अस्पताल)मा तुरुन्त पु¥याइयो । बि.पी. स्वास्थ बिज्ञान प्रतिस्ठानको सल्लाह बमोजिम सिलगढि लगियो । उपचारकै क्रममा सिलगढि चाङको अस्पतालमा १६दिनका दिन मिति २०५७साल असार ३गते शनिबार उहाँको देहान्त भयो । उहाँको शव धरान ल्याई धरानको वार्ड नं. १९ मुनि जङ्गलमा चिहान बनाइ बिसर्जन गरियो । अहिले पनि सो स्थानमा उहाँको चिहान अवस्थित रहेको छ ।
मानव चोला क्षणभङ्गुर छ । सबैले पाउने आयु झन्डै झन्डै उस्तै उस्तै बराबरी जस्तै हुन्छ । कोही राम्रा कामहरू गरेर सधैं सम्झन लायक बन्छन् । सादा जीवन बिताउनु हुने मछिन्द्र बहादुर राई दृढ विचार भएका क्रियाशील र शसक्त राजनैतिक व्यक्ति हुनु हुन्थ्यो । उहाँले नेपालको राजनैतिक विकासमा त्यस बेलाको वातावरण र परिस्थिति अनुरूप उल्लेखनीय योगदान गर्नु भएको थियो । सामाजिक र शैक्षिक विकासमा पनि त्यतिकै योगदान दिनु भएको थियो । आज जुन गणतन्त्रात्मक नेपाल छ उहाँहरूजस्तै सक्रिय र दृढ निश्चयी महानुभावहरूकै कारण प्राप्त भएको हो । उहाँलाई सम्झनेहरू थोरै भए पनि उहाँ सम्झन लायक व्यक्तिहरूकै श्रेणिमा पर्नु हुन्छ ।
२०७३।१।१७, धरान
(सरणकुमार राई त्रि. वि.का पुर्व सह प्राध्यापक, साहित्यकार र मछिन्द्र बहादुर राईका छोरा हुनु हुन्छ ।)
'नवयुग ' मासिक ,वर्ष २६ ,अङ्क ७ , असार २०७३
मछिन्द्र बहादुर राई
भोजपुरका पहिलो कम्युनिष्ट
सरणकुमार राई
मानिसको जीवन युगअनुसार हुन्छ । कुन युगमा मानिस जन्मेको हो त्यस युगको अवस्था अनुसार नै मानिसहरूको जीवन निर्वाह, लालनपालन, मानसिक अवस्था र क्रियाकलापहरू हुने गर्दछ । धेरै मानिसहरू युगको अवस्था अनुसारको चलन, प्रथा, अवस्था र संस्कृतिमा आस्रित र निर्लिप्त भएर त्यसैमा आत्म समर्पण गरेर कुनै नयाँ सोचको थालनी गर्ने कुरा सम्म कल्पना नगरी मर्छन् भने कोही मानिसहरू युगको अग्रगमनका लागि आपूmले सक्ने योगदान गर्नु पर्छ भन्ने भावनाकासाथ सक्रिय रहन्छन् । आजसम्मका मानव सभ्यताको विकास दोस्रो खाले मानिसहरूको प्रयत्नबाट सम्भव भएको हो । १९८१ साल असार १६ गते शनिबार भोजपुर (माझकिरात)को छिनामखुमा पिता कुलमर्दन राई र माता कृष्णकुमारी राईको पहिलो सन्तान सुपुत्रको रूपमा जन्मनु भएका मछिन्द्र बहादुर राई पनि दोस्रो खाले मानिसहरूभित्र पर्नु हुन्छ । प्रतिकूल समय, परिस्थिति र अवस्थाको दास भएर बस्नुभन्दा असल समाज, युग र व्यवस्थाका लागि आपूmले सक्ने योगदान गर्नुपर्छ भन्ने व्यक्तिहरूकै पंक्तिमा उहाँ पनि उभिनुभएको थियो ।
मछिन्द्र बहादुर राईको जन्म आधुनिक विश्वबाट अलगथलग रहेको एक्लो अँध्यारो राणा शासण कालमा भएको हुँनाले उहाँको बाल्यकाल सामान्य नै रह्यो । शिक्षा, स्वास्थ, सञ्चार र यातायात आदिको कुनै प्रकारको सुबिधा नभएको त्यो बेलाको अँध्यारो युगमा जन्मेका बालकहरू जस्तै उहाँ पनि हुर्कनु भयो । शिक्षा प्राप्त गर्नु बालकहरूको अधिकार हो भन्ने कुरा त्यति बेला कसैलाई थाहा थिएन । मानिस पशुसरहको जीवन गुजारी रहेका थिए । स्वास्थ सुबिधा त थिएन नै यातायात र सञ्चारको पनि कुनै प्रकारको साधन थिएन । जनसंख्या कम भएकोले आजजस्तो वातावरण प्रदुसित थिएन । तापनि सबै जन्मेका बालबालिकाहरू बाँच्छन् नै भन्ने थिएन । बाल मृत्यु दर उच्च थियो । मछिन्द्र बहादुर राईकै पनि जम्मा जन्मेका ११जना भाईबहिनीहरूमध्ये दुई जना बहिनीहरू मात्र बाँचेका थिए । बाँच्नेहरूमा सबैभन्दा जेठो उहाँ र ९जना भाईबहिनीहरू मरेपछि जन्मेका कमला राई (ठूली कान्छी) र नरदेवी राई (कान्छी) तीन जना मात्र हुनुहुन्थ्यो ।
त्यति बेलाको चलनअनुसार मछिन्द्रबहादुर राईको विवाह दिल्पा, खोङटाङ निवासी दिलबहादुर राईकी १३ वर्षिय काइली छोरी शिवमाया राईसँग सम्पन्न भयो । विवाह पश्च्यात उनीहरूले पारिवारीक अफ्ठ्यारा सजिलाहरूका बारे बुझ्ने अवस्थामा पुग्न नपाउदै दोस्रो विश्व युद्धको हल्ला छिनामखुमा पनि आइ पुग्यो । दोस्रो विश्व युद्धको प्रारम्भसँगै मुलुकभरका युवाहरू ब्रिटिश सेनामा भर्ती हुनुपर्ने सरकारी उर्दीका कारण मछिन्द्रबहादुर राई (पहिलाको नाम तिलकबिक्रम राई ) ब्रिटिश सेनामा हुनु भर्ती हुनु भयो । उहाँको ब्रिटिश सेना नं ९०४८२ थियो र सन १९४१डिसेम्बर २५ देखि १९४७सम्म कार्यरत रहि स्वेच्छाले राजिनामा दिई देशसेवाका लागि स्वदेश फर्किनु भयो । राम्रो दिमाग भएकै कारण ब्रिटिश सेनामा रहँदा उहाँले रोमन गोर्खाली र नेपाली पढन लेख्न सिक्नु भयो । पल्टनमा रहँदा पनि उहाँ स्वाभिमानी र निडर हुनुहुन्थ्यो । उहाँले नै सुनाउनु भएको पल्टनको एक घटनाले पनि सो कुरा पुष्टि गर्दछ । उहाँले भन्नु भए अनुसार पल्टनको भान्सा घरमा ठूलो भड्डुमा दाल उम्लिरहेको थियो । त्यहाँ तेलमा ढडाइएका खोर्सानीका ढिडीहरू तैरिरहेका थिए । भान्सेसँग उहाँले आफ्नो खाना थापेपछि एउटा माग्नु भयो । भान्सेले वास्ता गरेन । फेरि भन्दा दुईजना बीच भनाभन भयो । रिसले चुर भएर उहाँले भान्सेलाई जुरुक्क उचालेर त्यही दाल उम्लिरहेको भड्डुमा हाल्दिनु भयो । हत्तपत्त एम्बुलेन्स ल्याएर भान्सेलाई अस्पताल लगियो । युद्धकाल भएकोले उहाँलाई पनि कुनै कारवाहि गरिएन । पल्टनमा भएका यस्ता घटनाहरूबाट उहाँको झडङ्ग रिसाउने बानी देखिन्छ । झडङ्ग रिसाए पनि त्यस्तो रिस एकै क्षण मात्र हुने गर्दथ्यो । तर त्यसरी उहाँको झडङ्ग रिसाउने बानीले गर्दा उहाँका कैयो साथीभाईहरू शत्रु पनि बनेका थिए ।
विश्व युद्ध समाप्त भएपछि ब्रिटिश सेनामा रहेका जवानहरूलाई सेनामा काम गर्ने वा स्वेच्छाले सेना छाडने विकल्प दिइएको थियो । तीन चार वर्ष विश्व युद्धको दौरानमा बर्माको जङ्गल जङ्गल र मैदानमा पाएको कष्ट सम्झेर साथै स्वदेश र परिवारको मायाले नाम काटि उहाँ स्वदेश फर्किनु भयो । स्वदेश फर्किएपछि २००७सालको क्रान्तिमा जनमुक्ति सेनामा संलग्न रहि सक्रिय हुनु भयो । सो जनमुक्ति सेना जोगवनीदेखि नै क्रान्तिमा राणा सेनासँग लड्दै नारदमुनी थुलुङ र रामप्रसाद राईको नेतृत्वमा धनकुटा, भोजपुर र ओखलढुङ्गा कब्जा गर्दै काठमाडौं पुग्यो । त्यस अवधिमा उहाँले पनि सेनामा रही तालिम प्राप्त गरेकोले मुक्ति सेनाको कमाण्डको जिम्मेवारी वहन गर्नु भयो । २००७सालको क्रान्ति सफल भएपछि त्यहि जनमुक्ति सेनालाई तीनवटा बटालियनको २१०० जवान रहेको पहिलो जनताको सेनाको रूपमा ‘रक्षा दल’ सेनामा रूपान्तरण गरियो । सो सेना सिंहदरबारभित्र राखिएको थियो । सो सेनाको दोस्रो बटालियनमा पहिलादेखि काम गरेको पद प.हे.मा उहाँ कार्यरत रहनु भयो । नेपालको इतिहासमा त्यो नै बिजेता जनताको पहिलो सेना थियो । ‘दिल्ली सम्झौता धोका हो र क्रान्ति अधुरो छ ’ भन्दै पश्चिममा डा. के. आई. सिंहले क्रान्ति जारी राखेका थिए । ‘रक्षा दल’का केही जवानहरू गई गोरखाबाट डा. के. आई. सिंहलाई पक्राउ गरी ल्याई सिंहदरबार कम्पाउन्डभित्र राखेका थिए । त्यसै बेला भोजपुरका २००७सालका क्रान्तिवीर रामप्रसाद राईलाई भूगोलपार्कमा भाषण गरिरहेको बेला पक्राउ गरी सेन्ट्रल जेलमा राखिएको थियो । रामप्रसाद राई र डा. के. आई. सिंहको विचारले ‘रक्षा दल’का जवानहरूलाई प्रभाव पार्न थालेको थियो र दिल्ली सम्झौता रद्द गरी पूर्ण प्रजातन्त्रको घोषणा, क्रान्तिमा सहिद भएकाहरूको नामावली तयार गरि तिनीहरूको परिवारलाई संरक्षण र क्षतिपूर्ति दिनुपर्ने, ‘रक्षा दल’का जवानहरूका तलबबृद्धिजस्ता नौसुत्रिय मागहरू राजा त्रिभुवनसमक्ष ‘रक्षा दल’का जवानहरूले पेश गरे । सो माग पूरा नभएपछि ‘रक्षा दल’का जवानहरूले २००८साल माघ ९ गते माग पूरा गराउनका लागि सैनिक बिद्रोह थालनी गरे । नेपालको सैनिक इतिहासमा त्यो नै पहिलो स‘ैनिक बिद्रोह पनि थियो । सो सैनिक बिद्रोहको नेतृत्व मछिन्द्र बहादुर राई, नरबहादुर राई र केही अफिसरहरूले गरेका थिए । माघ ९ गतेदेखि १४ गतेसम्म सिंहदरबार ‘रक्षा दल’को कब्जामा रह्यो । त्यसै अवधिमा रामप्रसाद राई र डा. के. आई. सिंहलाई ‘रक्षा दल’ले जेलमुक्त गरेर नेतृत्व गर्न अनुरोध ग¥यो तर उनीहरू त्यो बिद्रोहको नेतृत्व गर्नुको सट्टा तिब्बततर्फ भागेर गए । गाथगादि ताकेको र सैनिक बिद्रोह गरेको अभियोगमा मछिन्द्र बहादुर राई, नरबहादुर राई र ‘रक्षा दल’का जवानहरू पक्राउ परे । उनीहरूलाई राजा त्रिभुवनको राज्यकालभरि वा आजीवन कारावासको सजाय तोकियो । षडयन्त्रमुलक ढङ्गमा ‘रक्षा दल’ सेना पनि बिघटन गरियो । यसरी पहिलो पल्ट गठन भएको जनताको सेनाको अन्त्य गरियो । यसरी जनताको सेनाको अन्त्य गरिए पछि जनता कमजोर भए र जननिर्वाचित सरकार र संसदलाई राजा महेन्दले २०१७ सालमा सजिलै भङ्ग गर्न सके ।
२०१०सालमा मछिन्द्र बहादुर राई लगायत ५९जनाले जेलमुक्तिका लागि २८दिनसम्म आमरण अनसन गरे तर बालचन्द्र शर्मा लगायतका व्यक्तिहरूका षडयन्त्रले सो अनसन बिफल भयो । २०११सालमा मछिन्द्र बहादुर राई लगायत ४१जनाले जेलमुक्तिका लागि फेरि २९दिनसम्म पुनः आमरण अनसन गरे । सम्पूर्ण सजाय माफ भयो र उनीहरू जेलमुक्त भए । यस अवधिमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टिले समर्थन गरेको हुँदा सो पार्टिप्रति मछिन्द्रबहादुर राई आकर्षित भए । मछिन्द्रबहादुर राईले भोजपुर फर्किसकेपछि भोजपुर हटियामा मछिन्द्र बहादुर राई, देवराज शाक्य, हर्कबहादुर श्रेष्ठ र पुर्णलाल ताम्राकार रहेको किसान संगठन गठन गर्नुभयो र पछि सो संगठन नै जिल्ला कमिटि बन्यो । यसरी उहाँ भोजपुर जिल्ला कमिटिको पहिलो डि.सि. एस.(डिस्ट्रिक्ट कमिटि सेक््रmेटरी) हुनु भयो । मछिन्द्र बहादुर राई, देवराज शाक्य, हर्कबहादुर श्रेष्ठ र पुर्णलाल ताम्राकारहरू नै भोजपुर जिल्लामा कम्युनिष्ट विचारको विजारोपन गर्ने पहिला व्यक्तिहरू हुनु हुन्थ्यो । केही समयपछि देवराज राई पनि भोजपुरको कम्युनिष्ट पार्टिमा थपिनु भयो । २०१३÷१४ सालतिर रङ्गीन पत्रपत्रिका देख्न पाउनु दुर्लभ कुरा थियो । तर हुलाक मार्पmत नै रङ्गीन ‘सोभियत भूमि’ पत्रिका छिनामखु गाउँमा पुग्थ्यो । सो पत्रिकामा सोभियत देशले गरेका प्रगति, अन्तरिक्ष यात्रीहरूका तस्विर, कथा, छोटा कविता र कार्टुनहरू पकाशित भएका हुन्थे । बालक सरणकुमार राईले सोही पत्रिका हेरेर साहित्यमा लाग्ने प्रेरणा पाप्त भएको आफ्नो अन्तरवार्तामा स्वीकारेका छन् । केही समयपछि मदनमणि दिक्षितले ‘समिक्षा’ पत्रिका पनि हुलाक मार्पmत नै छिनामखु गाउँमा पठाइ रहनु भएको थियो । ती पत्रपत्रिकाहरूले तात्कालिन समाजमा बामपन्थी विचारको प्रचार प्रसारमा महत्वपूर्ण भुमिका खेलेका थिए र २०१५ सालको आम निर्वाचनमा कम्युनिष्टप्रति युवाहरू आकर्षित भएका थिए । २०१५सालको पहिलो आम निर्वाचनमा मछिन्द्र बहादुर राईले उत्तरी क्षेत्रमा र हर्कबहादुर श्रेष्ठले मध्य क्षेत्रमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टिको उम्मेदवार भएर चुनाव लड्नु भयो । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी आम निर्वाचनमा ७५स्थानमध्ये ४सिटमा मात्र जित्न सफल भयो । भोजपुरमा पनि नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी पराजित भयो । पराजित भए पनि आम जन मानसमा नेपाल कम्युनिष्ट पाटीको प्रभाव विस्तार भइरहेको थियो र कार्यकर्ताहरूको मनोबल खस्केको थिएन ।
मछिन्द्र बहादुर राई राजनैतिक रूपमा मात्र नभएर सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा पनि त्यतिकै सक्रिय हुनु हुन्थ्यो । २०१३ सालमा राजा महेन्द्रको पूर्वाञ्चल भ्रमण हुँदा उहाँ र देवराज राईको सक्रियताले छिनामखु गाउँको स्कुल श्री त्रिभुवन धर्मोदय प्रा.वि. लाई नि.मा.वि. बनाउन स्वीकृति प्राप्त भएको थियो । राजा महेन्द्रको पूर्वाञ्चल भ्रमणका प्रभावशाली व्यक्तिहरू नरोत्तम राई र मकरबहादुर बान्तावा थिए र उहाँहरूबाट पनि नि.मा.वि. स्वीकृति प्राप्त गर्नमा सहयोग भएको थियो । साहित्यकार एवं गायक गणेश रसिकका अनुसार त्यतिबेला “ स्कुलको आर्थिक अवस्था नाजुक थियो । त्यसैले दशैं तिहारमा नाच निकालेर घरघर डुलाउदै सहयोग संकलन गर्ने कार्यक्रम तय भयो । देवराज पूmफा, मछिन्द्र दाई, गङ्गा प्रसाद काका(रमिते), मति चन्द्र दाई, कला प्रसाद काका, नारान प्रसाद काका, तेज प्रसाद र खगेन्द्र काका भएर हर्कपाल बाजेको घरमा अभ्यास सुरु ग¥यो । केटी भएर नाच्नेमा म र कृष्ण थियौँ । ढटुवारेमा मछिन्द्र दाई, मति चन्द्र दाई, तेज प्रसाद आदि थिए । त्यसबेलाको गीतको बोल मलाई सम्झना छ—
हेर हेर दाजुभाई हाम्रो स्कूललाई
कसरी सुधारी लाने हो ...।” (गणेश रसिक,संझना आइरहने ती क्षणहरू, छिनामखु, सामयिक संकलन २०५१)
मछिन्द्र बहादुर राई चाड पर्वमा रङ्गरउस गर्न पनि अत्यन्त रुचाउनु हुन्थ्यो । गाउँ धरमा उहाँलाई अगुवाको रूपमा मान्थे र उहाँकै नेतृत्वमा स्कूलका लागि चन्दा उठाउने नाच गानको कार्यक्रमहरू हुने गथ्र्यो । उहाँ नाच्न र गाउन सिपालु हुनुहुन्थ्यो । उहाँले नाचेको हेर्नेहरू मक्ख परेर भन्ने गर्थे ‘क्या फुर्तीसाथ नाचेको ।’ यस्तो मौका पर्दा साथीसङ्गीहरू माझ रमाइलो गर्नु हुन्थ्यो । हो, पनि जीवन शोक सुर्तामा डुबेर बिताउने कुरा होइन, जीवनको सुसेधन्दा बिर्सेर कोही कोही बेला त रमाइलो र मनोरन्जन पनि गर्नु पर्दछ , उहाँको जीवन पद्धत्ति थियो । काममा लाग्दा भने उहाँ गोरु व गधाहा झैँ कडा परिश्रम गर्नु हुन्थ्यो । कडा परिश्रम गरेर नै आफ्नो र परिवारको लालनपालन गर्नु भयो । कहिले नचाहिदो बदमासी काम गर्नु भएन । सर्वसाधारण आम मान्छे भएर बाँच्नु भयो, जीवन गुजार्नु भयो ।
२०१८सालमा छिनामखुमा श्री त्रिभुवन धर्मोदय नि.मा.वि.भवन जिल्लाको बजेटबाट प्राप्त भएको १३,५००।–रकम लिइ उहाँले (स्कूलको सेक्रेटरी पनि हुनु भएकोले) किर्तेपाको जग्गा खरिद गरी देवीथानमा नयाँ भवन निर्माण गर्नु भयो । सो भवन निर्माण कार्यमा पिता कुलमर्दन राई र अन्य केही जनाको मात्र सहयोग प्राप्त भएकोले खर्च रकम अपुग हुँदा उहाँले भवन निर्माणका लागि मकरबहादुर कार्कीबाट १२००।–रकम आफ्नै नाममा तमसुक बनाई ब्याजमा ऋण लिनु भयो । भवन निर्माण भईसकेपछि उहाँ मधेस झर्नुभएकोले सो रकम स्कूल र उहाँबाट पनि तिरिएको थिएन । पछि मकरबहादुर कार्कीले उहाँलाई सो रकम असुल उपर गराइ पाऊँ भनि भोजपुर जिल्ला अदालतमा मुद्दा दायर गर्नु भयो । वारेसले तारीख गुजारेकोले मुद्दा साहुको पक्षमा एकतर्फी फैसला भयो । उहाँले उक्त रकमको सावा ब्याज तिर्नु भयो । हाल स्कूल पनि बाक्टुवामा सरेकोले सो भवन रहेको स्थान प्रयोजनहीन रहेको छ । मोरङ्गमा झरिसकेपछि पनि बोराबाधको मालजङ्गलको सबै खेतीको लागि कुलो (पैनी) निर्माण गर्दा पनि उहाँलाई मुद्दा लगाई दुःख दिने काम भएको थियो । सामाजिक कार्यमा संलग्न भए बापत उहाँले पुरस्कार भन्दा बढि जरिवाना नै पाउनु भएका यी उदाहरणहरू हुन् ।
२०१७सालमा राजा महेन्द्रले बहुदलीय व्यवस्था भङ्ग गरि पार्टिहरू प्रतिबन्धित गरे । त्यसपछि मछिन्द्र बहादुर राईसँग या त पंचायत व्यवस्था स्वीकारेर पन्च हुनु पर्ने वा राजनीतिबाट पलायन हुनु पर्ने दुईवटा विकल्प थिए । भोजपुरमा पंचायत व्यवस्था नस्वीकारी बस्न नसकिने वातावरण तयार भयो । २०१७सालको राजा महेन्द्रको प्रतिगामी कदमलाई स्वागत गरेको भए उहाँले भोजपुर छाडनु पर्ने थिएन । अवसरवादि चरीत्र नभएकै कारण उहाँले आफ्नो आस्था र विचार छाड्नु भएन । त्यतिबेलाका कैयौ नेताहरूले झैँ पंचायत नस्वीकारी उहाँ भोजपुर छोडेर बोराबाध, कसेनी, मोरङ झरेर बस्न थाल्नु भयो । मोरङ्ग आई सकेपछि पनि उहाँ बामपन्थी विचारबाट कहिल्यै विचलित हुनु भएन । मोरङ झरेर जि. जुद्धबहादुर राईले खोलेका बोराबाध झोडामा झोडाजग्गा आवाद गरि खेतीपाती गरेर बस्न थाल्नु भयो । यसरी बस्दा पनि उहाँ सामाजिक कार्यहरूमा सक्रिय रहनु भयो । बोराबाधको वीरेन्द प्रा. वि.को स्थापना र विकासमा उहाँले उल्लेख्य सहयोग गर्नु भयो । त्यति बेलाको समयमा मोरङ्गमा आज भोलि जस्तो बाटाहरू थिएनन् । वर्षामा, खोला नाला बढेर जताततै पानी नै पानी र हिलो हुन्थ्यो भने हिउदमा धुलैधुला, पैदल नहिँडि कही पुगिदैनथ्यो । घोडा देहातमा एउटा प्रमुख साधन थियो । त्यति बेला उहाँ पनि कोही बेला घोडा चढेर हिड्नु हुन्थ्यो । बाटोघाटो बनेपछि घोडालाई साईकलले विस्थापन ग¥यो । मधेस झरेपछि उहाँले पनि साईकल नै चढेर आफ्नो अधिकांश जीवन बिताउनु भयो ।
मछिन्द्र बहादुर राईको पारिवारीक जीवन कडा परिश्रमका साथ सुखसितै बितेको थियो । उहाँको धर्मपत्नी शिवमाया राई पाहुनाहरूलाई राम्रो सत्कार गर्ने, विवेकी र कडा परिश्रम गर्ने हुनुहुन्थ्यो । पहाडमा बस्दा उहाँको घरमा कहिल्यै पाहुना टुटदैनथ्यो । क.तुल्सीलाल अमात्य पनि उहाँको पहाड धरमा पाहुना हुनु भएको थियो । उहाँहरूको पहिलो सन्तानको रूपमा २००४सालमा छोरा सरणकुमार राईको जन्म भयो भने दुई छोरीहरू सुदेशा राई २००८सालमा र बिजयालक्ष्मी राई २०१८सालमा जन्मिएका थिए । यी सबै परिवारका साथ २०२०सालतिर उहाँ मधेस बसाइ सर्नुभयो । मधेस झरिसकेपछि पनि उहाँ बामपन्थी विचारमा नै अढिग रहेर पंचायतको कुनै निकायमा जानु भएन । तर आवश्यकता परेको बेला प्रगतिशील विचारका उम्मेदवारलाई सधैं सघाउनु भयो । मछिन्द्र बहादुर राई मनमोहन अधिकारी लगायतका नेताहरूसँग सम्पर्कमा रहेर २०४६को जनआन्दोलनमा सक्रिय रहनु भयो । २०४७ देखि२०५०सम्म मोरङ, क्षेत्र नं. ४को कसेनी इलाका कमिटिको सदस्य हुनु भयो । २०५०सालमा भएको मोरङ जिल्ला अधिवेसनमा उहाँको कामको उच्च मूल्याङ्कन गर्दै उहाँलाई अभिनन्दन गरिएको थियो ।
जीवनको अधिकांश समय साइकल चढेर जीवन बिताउनु भएका मछिन्द्र बहादुर राईलाई पनि ७६ वर्षको उमेरमा मोटर साइकल चढने रहर जागेर आयो । २०५६सालमा छोरासँग गएर ‘हिरो होण्डा स्ट्रीट’ मोटर साइकल किन्नु भयो । त्यो मोटर साइकलमा क्लज थिएन र बिना क्लज नै गियर बदल्न सकिने व्यवस्था थियो । छोराले उहाँलाई मोटर साइकल चलाउन सिकाउन थाले । मोटर साइकल सिक्ने क्रममा उहाँ आपैmले चलाएको मोटर साइकल बि.पी. स्वास्थ बिज्ञान प्रतिस्ठानको खाली चौरमा कम्पाउण्ड वालमा ठोक्किएर दुर्घटना भयो । बि.पी. स्वास्थ बिज्ञान प्रतिस्ठान (अस्पताल)मा तुरुन्त पु¥याइयो । बि.पी. स्वास्थ बिज्ञान प्रतिस्ठानको सल्लाह बमोजिम सिलगढि लगियो । उपचारकै क्रममा सिलगढि चाङको अस्पतालमा १६दिनका दिन मिति २०५७साल असार ३गते शनिबार उहाँको देहान्त भयो । उहाँको शव धरान ल्याई धरानको वार्ड नं. १९ मुनि जङ्गलमा चिहान बनाइ बिसर्जन गरियो । अहिले पनि सो स्थानमा उहाँको चिहान अवस्थित रहेको छ ।
मानव चोला क्षणभङ्गुर छ । सबैले पाउने आयु झन्डै झन्डै उस्तै उस्तै बराबरी जस्तै हुन्छ । कोही राम्रा कामहरू गरेर सधैं सम्झन लायक बन्छन् । सादा जीवन बिताउनु हुने मछिन्द्र बहादुर राई दृढ विचार भएका क्रियाशील र शसक्त राजनैतिक व्यक्ति हुनु हुन्थ्यो । उहाँले नेपालको राजनैतिक विकासमा त्यस बेलाको वातावरण र परिस्थिति अनुरूप उल्लेखनीय योगदान गर्नु भएको थियो । सामाजिक र शैक्षिक विकासमा पनि त्यतिकै योगदान दिनु भएको थियो । आज जुन गणतन्त्रात्मक नेपाल छ उहाँहरूजस्तै सक्रिय र दृढ निश्चयी महानुभावहरूकै कारण प्राप्त भएको हो । उहाँलाई सम्झनेहरू थोरै भए पनि उहाँ सम्झन लायक व्यक्तिहरूकै श्रेणिमा पर्नु हुन्छ ।
२०७३।१।१७, धरान
(सरणकुमार राई त्रि. वि.का पुर्व सह प्राध्यापक, साहित्यकार र मछिन्द्र बहादुर राईका छोरा हुनु हुन्छ ।)
'नवयुग ' मासिक ,वर्ष २६ ,अङ्क ७ , असार २०७३ Sunday, April 5, 2015
आज मलाई मन प¥यो — २२
आज मलाई मन प¥यो — २२
सरण राई
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पढिसकेपछि म केही सोच्न र लेख्न बाध्य भएँ । मेरो मन, मुटु र मस्तिष्क लाहुरेहरूले दुई शताब्दीदेखि भोगेको युद्धकथा र व्यथाहरूले बेस्मारी झक्झकाउँदै हल्लाई दियो । यी कथा व्यथाहरू लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै हो कि सम्पूर्ण नेपालीहरूको कथा व्यथा हो ? लाहुरे समुदायले भोगेको र भोगिरहेको व्यथा, पीडा र संकट लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै सरोकारको विषय हो कि सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीहरूको सरोकारको विषय हो ?
शरीरको एउटा अङ्गमा चोट लाग्दा सम्पूर्ण शरीर त्यो चोटको पीडा सहन बाध्य हुन्छ वा हुँदैन ? त्यो चोट निको नभएमा पूरा शरीर स्वस्थ भएर रहन सक्छ ? समग्र नेपालीहरू सबैले बेहोर्दै आएका राजनैतिक व्यवस्थाहरूले लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरू, दलित, महिला र तराइवासी मधेसीहरूलाई चर्को रूपमा शोषण र दमनको शिकार बनायो । सबै नेपालीहरूले यी कुराहरूको महसुसीकरण गरेर विविधखाले संघर्ष, आन्दोलन र जनयुद्ध समेत गरे र अहिले विश्वकै उन्नत र आधुनिक राजनैतिक व्यवस्था लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्त भएको छ ।
तर दुर्भाग्य ! हिजोका शोषक र सामन्तीहरूकै हालीमुहाली छ राजनीति र सरकारमा । उनीहरू समाजको एउटा तप्का, अङ्ग वा जातिले बेहोरीरहेका पीडा, यातना वा संकटलाई राष्ट्रिय रूपमा अङ्गिकार गर्न चाहदैनन् । अनेकौँ भ्रम सृजना गरेर शरीरको एउटा अङ्गमा लागेको चोट वा रोग समग्र शरीरको लागि खतरायुक्त छैन भनेझैँ गरी आफ्नो वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि राखेर सबैलाई राष्ट्रिय मुलधारमा समाहित गरेर अगाडि बढ्न चाहदैनन् । उनीहरू वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि सम्झने भयङ्कर र ऐतिहासिक भूल गरिरहेका छन् ।
हिजोका शोषक र सामन्तीहरू विभिन्न राजनैतिक दलहरूको खोल ओढेर राजनैतिक दलहरूलाई आफ्नो प्रभावमा राखेर सही र असल राजनैतिक विकासमा तगारो बनिरहेका छन् । भेडाको छाला ओढेर भेडाको हुलमा मिसिएका ती ब्वाँसाहरूलाई चिनेर तिनीहरूको छाला काढ्नु पर्ने तथ्य ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ले स्पष्ट पारेको छ ।
आज लाहुरे समुदायले गरिरहेको आन्दोलन कस्का लागि हो ? उनीहरूको आन्दोलन बेलायत सरकारसित मात्र सम्बन्धित छ ? दुई शताब्दीदेखि लाहुरे र तिनका परिवारहरू शोषण र अन्यायको चर्को मारमा परेका छन् । यस्तो मारमा पर्नु परेको प्रमुख कारण यीनीहरूको पक्षमा राणा सरकार थिएन, श्री ५ को सरकार थिएन र अझै लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक सरकार पनि नहुने हो कि भन्ने शंका उत्पन्न हुन थालेको छ । नेपाल सरकारले जबसम्म लाहुरे समुदाय वा नेपाली समाजको कुनै अङ्गको रूपमा रहेका कुनै पनि समुदायहरूले भोगिरहेका समस्याहरूलाई समष्टिगत रूपमा आफ्नो हो भनेर स्वीकार गर्दैन, त्यो समग्र रूपमा नेपालीहरूको आस्थाको सरकार हुन सत्तैmन । तसर्थ पनि ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै कथा व्यथा नभएर समस्त नेपालीहरूकै कथा व्यथा भएकोले सबै नेपालीहरूले पढ्नु पर्ने र बुझ्नु पर्ने पुस्तक बनेको छ । खाश गरी सरकारमा रहेका वा सरकारमा जान चाहने दल, नेता, कार्यकर्ता र बुद्धिजीवीहरूले त नपढि नहुने, नबुझि नहुने नेपाली समाजको एउटा ठूलो लाहुरे समुदायको कथा व्यथा भएको छ ।
सुगौली सन्धि जनताले गरेको सन्धि होइन । तात्कालिन सरकारले सो सन्धि गरेर नेपालीहरूलाई विदेशी सेनामा भर्ती गराएर त्यसबाट आएको आय र अन्य उपलब्धीहरू पाएको थियो र त्यसपछिका सरकारहरूले पनि अनेक फायदा लिएका छन् । विवशतावश विदेशी सेनामा भर्ती भएका नेपाली गोर्खालीहरूले बेहोरेका र बेहोरीरहेको पीडा, व्यथा, कथा सरकारद्धारा सृजना गरिएको हुनाले तिनीहरूको सम्बोधन पनि सरकारद्धारा अविलम्ब हुनु पर्दछ ।
युग अब अँध्यारो प्रतिगमनतर्फ फर्कन सक्तैन । (सामन्ती युगका पक्षपातीहरूले अनेकौं प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिकको मुकुन्डो भिरेर अनेकौ षडयन्त्र गरीरहेको भए पनि ) सामन्ती युग फर्केर कहिल्यै आउने छैन । नयाँ युग र व्यवस्थाले समग्र नेपालीहरूले भोगिरहेका पीडालाई सम्बोधन गर्नै पर्छ । त्यस्तो नयाँ युग र व्यवस्था ल्याउने नयाँ साहित्यको रचना हुन थालेको छ । त्यही नयाँ साहित्यभित्र काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पनि समाहित हुन पुगेको छ । नयाँ नेपाल निर्माणमा सहयोगी पुस्तक बन्न गएको छ ।
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तकमा २७ जना जीवित भू. पु. गोर्खा सेनाहरूले आफ्नै अनुभवहरू बताएका छन् । सोही पुस्तकबाट केही रोचक उद्दरणहरू—
वि.सं. २००७ मंसिर २४ गते शनिबार १० बजे भोजपुर कब्जा ग¥यो, नारदमुनि थुलुङको नेतृत्वमा । शनिबारको दिन नमिलाएको भए भोजपुर कब्जा गर्न निक्कै समस्या पथ्र्यो । शनिबारको दिन भोजपुरमा हटिया लाग्थ्यो । (पृष्ट ३७)
आजका दिनसम्म हामी शोषित पीडित भएर बाच्यौँ, अब योभन्दा धेरै यसरी बाँच्न नपरोस् । हाम्रा पूर्खाहरू लडाईमा हजारौँको संख्यामा मरे, तिनीहरूले केही पनि क्षतिपूर्ति पाएनन् । उनीहरूले पशु बराबर जीवन बिताए । लडाईमा मरेकाहरूका परिवारले पनि सामान्य जीवन बिताउन सकेनन् । हजारौँको संख्यामा अंगभंग भए, उनीहरूले पनि एक रुपैया कम्पन्सेसन पाएनन् । (पृष्ट १५५)
हामी बेलायती सेनामा भर्ती भएका आदिवासी जनजातिहरूको आफ्नै मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिहरू छन् । भर्ती भएकाहरू मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिविहिन जस्तो भयौँ । यसको मूल्य कसले तोक्न सक्छ ? बेलायतले ? सक्दैन । पैसा दिएर किन्न नसक्ने चीजहरू पनि हामीले गुमााएका छौँ । (पृष्ट १५६)
अर्काको देशको लागि म मर्न तयार भएको सिपाही किन आफ्नो अधिकार प्राप्तिको लागि मर्न तयार हुन्न र ? (पृष्ट १७१)
हामीले बेलायतको लागि धेरै दुःख ग¥यो ।...गोर्खालीहरूलाई कटौतीमा पठाउने बहानामा, एकपटक गोर्खा “एपल फण्ड’’ उठायो । नम्बर वान ड्रेस लगाएर हङकङको बजारहरूमा पैसा माग्ने ढ्वाङ थापेर बस्नुपर्ने । पायपस एन्ड ड्रम प्लाटुनलाई धनीमानीको घरमा पठाई पैसा उठाएर पनि ल्याउथ्यो । (पृष्ट २१३)
लाहुरे लाग्छु भन्ने मूर्ख विचारले आइ. ए.को एक विषय झुन्डिरहेको थियो । लाहुरे भन्ने शब्दले जीवन बर्बाद बनाइसक्न लागेको थियो । लाहुरे हुन्छु भनेर हुन नसकेकाहरू धेरै छन् । उनीहरूको जीवन कस्तो भएको होला ? (पृष्ट २१६)
...ती पीडाहरूसँग बाँचेर आएँ । मेरा लागि ऊर्जाको स्रोत बन्यो त्यो पीडा । थकाइमा नबसी यात्रा निरन्तर गरे मात्र गन्तव्यमा ढिलो छिटो पुग्न सकिने रै‘छ भन्ने अनुभव बटुलेँ कि ? (पृष्ट २३०)
एककाइसौं शताब्दीमा आइपुग्दा एउटा गोर्खा सिपाहीले यस्तो प्रकारको अन्याय र अत्याचारको सिकार हुनु प¥यो भने पहिलो विश्वयुद्ध, दोस्रो विश्वयुद्ध र मलेसियायुद्ध लडेकाहरूले कस्तो अत्याचार भोगेका थिए होलान् ? कल्पना गर्नसम्म सकिदैन । ..उनीहरूको पीडा बाहिर निस्किएको छैन ।
सरण राई
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पढिसकेपछि म केही सोच्न र लेख्न बाध्य भएँ । मेरो मन, मुटु र मस्तिष्क लाहुरेहरूले दुई शताब्दीदेखि भोगेको युद्धकथा र व्यथाहरूले बेस्मारी झक्झकाउँदै हल्लाई दियो । यी कथा व्यथाहरू लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै हो कि सम्पूर्ण नेपालीहरूको कथा व्यथा हो ? लाहुरे समुदायले भोगेको र भोगिरहेको व्यथा, पीडा र संकट लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै सरोकारको विषय हो कि सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीहरूको सरोकारको विषय हो ?
शरीरको एउटा अङ्गमा चोट लाग्दा सम्पूर्ण शरीर त्यो चोटको पीडा सहन बाध्य हुन्छ वा हुँदैन ? त्यो चोट निको नभएमा पूरा शरीर स्वस्थ भएर रहन सक्छ ? समग्र नेपालीहरू सबैले बेहोर्दै आएका राजनैतिक व्यवस्थाहरूले लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरू, दलित, महिला र तराइवासी मधेसीहरूलाई चर्को रूपमा शोषण र दमनको शिकार बनायो । सबै नेपालीहरूले यी कुराहरूको महसुसीकरण गरेर विविधखाले संघर्ष, आन्दोलन र जनयुद्ध समेत गरे र अहिले विश्वकै उन्नत र आधुनिक राजनैतिक व्यवस्था लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्त भएको छ ।
तर दुर्भाग्य ! हिजोका शोषक र सामन्तीहरूकै हालीमुहाली छ राजनीति र सरकारमा । उनीहरू समाजको एउटा तप्का, अङ्ग वा जातिले बेहोरीरहेका पीडा, यातना वा संकटलाई राष्ट्रिय रूपमा अङ्गिकार गर्न चाहदैनन् । अनेकौँ भ्रम सृजना गरेर शरीरको एउटा अङ्गमा लागेको चोट वा रोग समग्र शरीरको लागि खतरायुक्त छैन भनेझैँ गरी आफ्नो वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि राखेर सबैलाई राष्ट्रिय मुलधारमा समाहित गरेर अगाडि बढ्न चाहदैनन् । उनीहरू वर्गीय वा जातिय स्वार्थ सर्वोपरि सम्झने भयङ्कर र ऐतिहासिक भूल गरिरहेका छन् ।
हिजोका शोषक र सामन्तीहरू विभिन्न राजनैतिक दलहरूको खोल ओढेर राजनैतिक दलहरूलाई आफ्नो प्रभावमा राखेर सही र असल राजनैतिक विकासमा तगारो बनिरहेका छन् । भेडाको छाला ओढेर भेडाको हुलमा मिसिएका ती ब्वाँसाहरूलाई चिनेर तिनीहरूको छाला काढ्नु पर्ने तथ्य ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ले स्पष्ट पारेको छ ।
आज लाहुरे समुदायले गरिरहेको आन्दोलन कस्का लागि हो ? उनीहरूको आन्दोलन बेलायत सरकारसित मात्र सम्बन्धित छ ? दुई शताब्दीदेखि लाहुरे र तिनका परिवारहरू शोषण र अन्यायको चर्को मारमा परेका छन् । यस्तो मारमा पर्नु परेको प्रमुख कारण यीनीहरूको पक्षमा राणा सरकार थिएन, श्री ५ को सरकार थिएन र अझै लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक सरकार पनि नहुने हो कि भन्ने शंका उत्पन्न हुन थालेको छ । नेपाल सरकारले जबसम्म लाहुरे समुदाय वा नेपाली समाजको कुनै अङ्गको रूपमा रहेका कुनै पनि समुदायहरूले भोगिरहेका समस्याहरूलाई समष्टिगत रूपमा आफ्नो हो भनेर स्वीकार गर्दैन, त्यो समग्र रूपमा नेपालीहरूको आस्थाको सरकार हुन सत्तैmन । तसर्थ पनि ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ लाहुरे समुदाय आदीवासी जनजातिहरूको मात्रै कथा व्यथा नभएर समस्त नेपालीहरूकै कथा व्यथा भएकोले सबै नेपालीहरूले पढ्नु पर्ने र बुझ्नु पर्ने पुस्तक बनेको छ । खाश गरी सरकारमा रहेका वा सरकारमा जान चाहने दल, नेता, कार्यकर्ता र बुद्धिजीवीहरूले त नपढि नहुने, नबुझि नहुने नेपाली समाजको एउटा ठूलो लाहुरे समुदायको कथा व्यथा भएको छ ।
सुगौली सन्धि जनताले गरेको सन्धि होइन । तात्कालिन सरकारले सो सन्धि गरेर नेपालीहरूलाई विदेशी सेनामा भर्ती गराएर त्यसबाट आएको आय र अन्य उपलब्धीहरू पाएको थियो र त्यसपछिका सरकारहरूले पनि अनेक फायदा लिएका छन् । विवशतावश विदेशी सेनामा भर्ती भएका नेपाली गोर्खालीहरूले बेहोरेका र बेहोरीरहेको पीडा, व्यथा, कथा सरकारद्धारा सृजना गरिएको हुनाले तिनीहरूको सम्बोधन पनि सरकारद्धारा अविलम्ब हुनु पर्दछ ।
युग अब अँध्यारो प्रतिगमनतर्फ फर्कन सक्तैन । (सामन्ती युगका पक्षपातीहरूले अनेकौं प्रगतिशील र प्रजातान्त्रिकको मुकुन्डो भिरेर अनेकौ षडयन्त्र गरीरहेको भए पनि ) सामन्ती युग फर्केर कहिल्यै आउने छैन । नयाँ युग र व्यवस्थाले समग्र नेपालीहरूले भोगिरहेका पीडालाई सम्बोधन गर्नै पर्छ । त्यस्तो नयाँ युग र व्यवस्था ल्याउने नयाँ साहित्यको रचना हुन थालेको छ । त्यही नयाँ साहित्यभित्र काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तक पनि समाहित हुन पुगेको छ । नयाँ नेपाल निर्माणमा सहयोगी पुस्तक बन्न गएको छ ।
काङमाङ नरेश राईद्धारा सङ्कलित लाहुरेका युद्धकथा र व्यथाहरूको सङ्गालो ‘खुकुरीको धारमा दुई शताब्दी’ पुस्तकमा २७ जना जीवित भू. पु. गोर्खा सेनाहरूले आफ्नै अनुभवहरू बताएका छन् । सोही पुस्तकबाट केही रोचक उद्दरणहरू—
वि.सं. २००७ मंसिर २४ गते शनिबार १० बजे भोजपुर कब्जा ग¥यो, नारदमुनि थुलुङको नेतृत्वमा । शनिबारको दिन नमिलाएको भए भोजपुर कब्जा गर्न निक्कै समस्या पथ्र्यो । शनिबारको दिन भोजपुरमा हटिया लाग्थ्यो । (पृष्ट ३७)
आजका दिनसम्म हामी शोषित पीडित भएर बाच्यौँ, अब योभन्दा धेरै यसरी बाँच्न नपरोस् । हाम्रा पूर्खाहरू लडाईमा हजारौँको संख्यामा मरे, तिनीहरूले केही पनि क्षतिपूर्ति पाएनन् । उनीहरूले पशु बराबर जीवन बिताए । लडाईमा मरेकाहरूका परिवारले पनि सामान्य जीवन बिताउन सकेनन् । हजारौँको संख्यामा अंगभंग भए, उनीहरूले पनि एक रुपैया कम्पन्सेसन पाएनन् । (पृष्ट १५५)
हामी बेलायती सेनामा भर्ती भएका आदिवासी जनजातिहरूको आफ्नै मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिहरू छन् । भर्ती भएकाहरू मातृ भाषा, संस्कार, धर्म, संस्कृतिविहिन जस्तो भयौँ । यसको मूल्य कसले तोक्न सक्छ ? बेलायतले ? सक्दैन । पैसा दिएर किन्न नसक्ने चीजहरू पनि हामीले गुमााएका छौँ । (पृष्ट १५६)
अर्काको देशको लागि म मर्न तयार भएको सिपाही किन आफ्नो अधिकार प्राप्तिको लागि मर्न तयार हुन्न र ? (पृष्ट १७१)
हामीले बेलायतको लागि धेरै दुःख ग¥यो ।...गोर्खालीहरूलाई कटौतीमा पठाउने बहानामा, एकपटक गोर्खा “एपल फण्ड’’ उठायो । नम्बर वान ड्रेस लगाएर हङकङको बजारहरूमा पैसा माग्ने ढ्वाङ थापेर बस्नुपर्ने । पायपस एन्ड ड्रम प्लाटुनलाई धनीमानीको घरमा पठाई पैसा उठाएर पनि ल्याउथ्यो । (पृष्ट २१३)
लाहुरे लाग्छु भन्ने मूर्ख विचारले आइ. ए.को एक विषय झुन्डिरहेको थियो । लाहुरे भन्ने शब्दले जीवन बर्बाद बनाइसक्न लागेको थियो । लाहुरे हुन्छु भनेर हुन नसकेकाहरू धेरै छन् । उनीहरूको जीवन कस्तो भएको होला ? (पृष्ट २१६)
...ती पीडाहरूसँग बाँचेर आएँ । मेरा लागि ऊर्जाको स्रोत बन्यो त्यो पीडा । थकाइमा नबसी यात्रा निरन्तर गरे मात्र गन्तव्यमा ढिलो छिटो पुग्न सकिने रै‘छ भन्ने अनुभव बटुलेँ कि ? (पृष्ट २३०)
एककाइसौं शताब्दीमा आइपुग्दा एउटा गोर्खा सिपाहीले यस्तो प्रकारको अन्याय र अत्याचारको सिकार हुनु प¥यो भने पहिलो विश्वयुद्ध, दोस्रो विश्वयुद्ध र मलेसियायुद्ध लडेकाहरूले कस्तो अत्याचार भोगेका थिए होलान् ? कल्पना गर्नसम्म सकिदैन । ..उनीहरूको पीडा बाहिर निस्किएको छैन ।
Subscribe to:
Posts (Atom)